بررسي گونه‌هاي كهن الگوي چليپا در معماري ايراني

چليپا از ديرباز اهميت ويژه‌اي در هنر و معماري ايران داشته است. پيشينه اين الگو در سفالينه‌هاي ايران، به قدمت دوران نوسنگي است. با توجه به اهميت معنايي چليپا در آيين‌هاي ايراني مهري و زرتشتي و زرواني، اين الگو در هنر و معماري ايراني نفوذ داشته است. چليپا، پيش و پس از ورود اسلام به ايران، در انواع بناها، در تزيينات و تهرنگ بناها به گونه‌هاي مختلفي نمود داشته است. اين مقاله در نظر دارد كه گونه‌هاي مختلف اين الگو را در معماري ايران و تزيينات وابسته به آن بررسي نمايد. روش پژوهش به‌صورت مورد پژوهي، توصيفي و تحليلي مي‌باشد. داده‌ها از منابع كتابخانه‌اي و به‌صورت ميداني گردآوري شده است. نمونه‌ها از ميان انواع تزيينات بناها نظير كاشي‌كاري، گچ‌بري، آجركاري و نيز پلان بناهاي مختلف انتخاب شده‌اند. اين نمونه‌ها، از دوره مادها تا قاجار انتخاب و سپس بررسي، تحليل و مقايسه شده‌اند. در نهايت گونه‌هاي مختلف چليپا در ته رنگ بناها و تزيينات معماري ارائه شده است. با توجه به اين پژوهش مشخص شد كه تعدادي از گره‌هاي هندسي و آلات گره‌ها و نيز برخي گل اندازهاي آجري و نقوش گچ‌بري‌ها، همچنين نقوش گياهي و اسليمي‌ها بر مبناي پنج گونه «چليپا، چليپاي مورب، چليپاي شكسته، الگوي نه بخشي و شمسه» شكل گرفته‌اند. به‌علاوه بر اساس مطالعات انجام شده در تهرنگ برخي بناها مانند: خانه، آتشكده، مسجد و مدرسه، باغ و غيره، دوازده گونه از اين الگو در ساماندهي فضايي بناهاي پيش از اسلام و شش گونه از آن در دوره اسلامي به‌دست آمد. الگوي نه بخشي، تركيبات الگوي نه بخشي، چليپايي، چهارصفه، كوشكي، چهارباغ و چهارايوان و غيره از گونه‌هاي چليپا در اين حوزه بوده‌اند كه ريشه همه آن‌ها را مي‌توان الگوي نه بخشي دانست.