نظريه بازتواني ديني ماكس وبر و تحليل عملكرد علماي شيعه در دوران فترت افاغنه و افشاري

جامعه‌شناسي دين، يكي از شاخه هاي مهم بين‌رشته اي در حوزه مطالعات ديني است كه از زواياي مختلف اجتماعي، به موضوع دين مي نگرد. ماكس وبر از نظريه‌پردازان بزرگ جامعه‌شناسي دين و بازتواني ديني يكي از نظريه‌هاي مهم وي است. اين نظريه، به طور خلاصه به اين موضوع اشاره دارد كه گاهي به علل مختلف سياسي، اجتماعي و حتي علل خارجي، يك دين يا فرقه مذهبي كه در يك جامعه، داراي مقبوليت عام و قدرت بالايي بوده، ناچار مي شود به علت دشمني طبقه حاكم، از وضعيت مسلط خود دور شود و دچار آسيب‌هاي سختي گردد. اما با تدابير خاصي كه افراد مهم آن دين يا فرقه برمي گزينند، توان سياسي و عملكردي آن فرقه يا دين، به شكلي ديگر يا در مكاني ديگر احيا مي شود. در اين مقاله با استناد به اين نظريه، به بررسي عملكرد عالمان شيعي در دوران فترت پس از صفويان يعني دوره افاغنه و افشاريان در ايران پرداخته مي شود. گفتني است اين مقاله، دنبال بيان علل كنش‌هاي افاغنه و نادر در قبال شيعه نيست، بلكه در قبال كنش‌هاي خاص اين دو حكومت، واكنش‌هاي بزرگان تشيع را براي برون‌رفت از آن كنش‌هاي مهلك، بررسي مي كند. دستاورد مهم اين مقاله اين است كه برخلاف نظر محققان كه تشيع در اين دوران كاملاً از رونق افتاد، در واقع، با طرح‌هاي حساب شده عالمان و متوليان برجسته شيعه، توانست از ضعف خارج شود و حتي قلمرو نفوذش به نقاطي ديگر از آسيا مانند هند و چين گسترش بيابد.