مفهوم «اراده»: جايگاه و كاركرد آن در فرايندهاي بديعي با تكيه بر مفهوم قصدگرايي در كاربردشناسي زبان

اراده گرايشي دروني است كه آدمي را به انجام كاري برمي انگيزد. مراد از اين مفهوم در دانش‌هاي زباني، تحقق اراده متكلم هنگام ايراد كلام است؛ بدين معنا كه متكلم كلام خود را آگاهانه ايراد كند و در حالت هايي همچون خواب، مستي و جنون نباشد. ظاهر برخي سخنان بلاغيون محتمل معناي غيرارادي بودن فنون بديعي است. پژوهش حاضر برآن است تا با رويكردي كاربردشناختي و تكيه بر روشي توصيفي ـ تحليلي، به تبيين جايگاه و كاركرد مفهوم اراده در برخي فنون بديعي بپردازد و اهميت آن را در فرايند پيدايش اين فنون روشن كند. از اين رهگذر، سعي شده هم سخنان بزرگان بلاغت به‌طور صحيح تبيين شود و هم با تفكيك و تجزيه فنون بديعي برمبناي مفهوم اراده، تصوير كامل تر و روشن تري از روند آفرينش اين فنون، از مرحله پيدايش در نزد متكلم تا مرحله دريافت و خوانش توسط مخاطب، فراهم آيد. نتايج بررسي نمونه اي شش فن بديعي مشاكله، مدح شبيه به ذم و ذم شبيه به مدح، اسلوب حكيم، توجيه، مذهب كلامي و مبالغه حاكي از آن است كه مفهوم اراده در آفرينش فنون مذكور نقشي اساسي داشته؛ چنان‌كه عدم نظرداشت اين مفهوم در فنون مذكور، ارزش و ماهيتشان را ازاساس مخدوش مي‌كند. همچنين حمل سخنان بلاغيون بر غيرارادي بودن فنون بديعي امري غيرموجه بوده و »قصد « در اين‌گونه سخنان نه هم‌سنگ با مفهوم »اراده «، بلكه ذيل مفهوم »تصنع و تكلف « و دربرابر »طبع « به‌كار رفته است.