گونه‌شناسي فرم و نقش قاب‌هاي نهفته در تزئينات گچ‌بري قرن هشتم هجري در ايران

تزيينات گچ‌بري در قرن هشتم هجري، يكي از شاخص‌ترين تزيينات معماري اين عصر به شمار مي‌روند كه سبب شده تا دوره ايلخاني، به عصر گچ نيز شهرت يابد. اين گچ‌بري‌ها در اكثر قسمت‌هاي بناهايي با كاربري‌هاي مختلف اعم از؛ نماي خارجي، لچكي و طاق‌نماي محراب، سطوح ديوارها و حاشيه‌ها به اجرا درآمده و به‌گونه‌اي باشكوه به لحاظ طرح‌ها و تكنيك‌هاي ساخت، اجرا شده‌اند. با نگاهي موشكافانه درمي‌يابيم كه اين گچ‌بري‌ها، داراي ويژگي‌هاي بصري متعددي بوده كه مي‌توانند مبين ويژگي‌هاي سبكي تزيينات گچ‌بري در دوره مذكور باشند. اين پژوهش، با هدف معرفي و بررسي انواع قاب‌ها يا فرم‌هاي نواري شكل در لابه‌لاي تزيينات گياهي و كتيبه‌ها در گچ‌بري‌هاي قرن هشتم هجري آغاز شد تا به بررسي ساختار كلي و تزيينات موجود بر اين فرم قاب‌مانند بپردازد. لذا، مهم‌ترين پرسش اين پژوهش اين است كه انواع قاب‌‌هاي نهفته در تزيينات گچ‌بري بناهاي قرن هشتم هجري كدام بوده و اين قاب‌ها از حيث تنوع فرم/شكل و تزيينات، چه ويژگي‌هايي دارند؟ گردآوري اطلاعات، با استناد به مطالعات ميداني گسترده (عكاسي- طرح خطي تصاوير) و منابع مكتوب انجام ‌شده است كه روشي تاريخي- توصيفي و رويكردي تطبيقي دارند. نتايج حاصله، كه از بررسي ۱۱ بناي متعلق يا منسوب به قرن هشتم هجري از ۵ استان كشور به‌دست ‌آمده، حاكي از آن هستند كه يك فرم دالبري نواري شكل و قاب‌مانند، در لابه‌لاي تزيينات پركار و پيچيده گياهي پنهان‌ شده كه حضور مستمر و متنوع آن سبب شده تا بتوان آن را به‌عنوان يكي از ويژگي‌هاي سبك‌شناختي تزيينات گچ‌بري در قرن هشتم هجري قلمداد كرد. اين فرم كه به اشكال محرابي، مداخل، قاب‌قابي، دالبري با چين و شكن‌ها و زواياي گرد يا تيز طراحي ‌شده است، علاوه بر آنكه به تقسيم‌بندي كادري (حاشيه، طاق‌نما و...) كه در آن قرار گرفته كمك نموده، گاه به‌صورت ساده و فاقد تزيين و عمدتا با استفاده از كتيبه‌هاي كوفي تكرارشونده‌اي، حاوي عبارت/ شعار «الملك‌لله» تزيين شده كه جلوه بصري منحصري را ايجاد نموده است.