پژوهشي در سفالينه هاي قالب زدۀ محوطۀ زلف آباد فراهان

Research on Molded Pottery in Zolfaabad Site of Farahan

از ويژگي‌هاي منحصربه‌فرد سفال‌هاي دورۀ ايلخاني تنوع در ساخت سفال‌ها با تكنيك‌ها و شيوه‌هاي مختلف سفالگري و تنوع در تزئين سفال‌هاست. سفال با تزئين قالب‌زده، يكي از گونه‌هاي سفالي رايج در دورۀ ايلخاني است كه برخلاف ساير گونه‌هاي سفالي ديگر كمتر به آن توجه شده است. طي دو فصل كاوش در سال‌هاي 1388و 1389 در محوطۀ تاريخي زلف‌آباد فراهان شواهدي از توليد سفال ازجمله جوش‌كوره، سفال‌هاي تغيير شكل داده‌شده، توپي كوره و سه‌پايه‌هاي سفالي به‌دست آمد. در ميان سفالينه‌ها و قطعات سفالي، نمونه‌هايي از قالب و سفال‌هاي قالب‌زده دورۀ ايلخاني وجود دارد كه با نقوش مختلف حيواني، كتيبه و گياهي تزئين شده‌اند. اهميت اين دادۀ تاريخي سبب شد تا به بررسي و مطالعۀ سفال‌هاي قالب‌زدۀ مكشوف از اين محوطه بپردازيم. مطالعۀ تزئينات اين گونۀ سفالي از حيث پيوند فرهنگ ايران دوران اسلامي با ايران پيش از اسلام و رهيافت نمادها و نشانه‌هايي برگرفته از تفكر اسلامي برروي سفال به‌علاوه تلفيق فرهنگ ايراني پيش از اسلام-مغولي در تزئين، حائز اهميت است. پژوهش حاضر براساس مطالعۀ سفال‌هاي قالب‌زدۀ به‌دست آمده از كاوش‌هاي محوطۀ تاريخي زلف‌آباد فراهان گذارده شده است تا از اين‌طريق بتوان عدم اطلاعات كافي درخصوص اين نوع سفال را تاحدودي جبران كرد. اين پژوهش بـه روش توصـيفي-تحليلي و با تكيه‌بر كاوش‌هاي ميداني و مطالعات كتابخانه‌اي جهت پاسخ به پرسش‌هايي هم‌چون، مهم‌ترين دلايل اطلاق سفال‌هاي قالب‌زدۀ زلف‌آباد به دورۀ ايلخاني و بومي بودن آن‌ها چيست؟ و ميزان تأثيرپذيري تزئينات اين نوع سفال‌ها از فرهنگ‌هاي مختلف تا چه اندازه‌اي بوده است؟ انجام شده‌ است. براساس كشف سكه‌هاي مربوط به دورۀ ايلخاني، سفال‌هاي قلم‌مشكي و سفال نوع سلطان‌آباد، اين گونۀ سفالي متعلق به دورۀ ايلخاني است. وجود سه‌پايه‌هاي سفالي، توپي‌هاي كوره، جوش‌كوره و قطعات سفال‌هاي تغيير شكل داده شده، نشان از توليد سفال در محل و بومي بودن سفال‌ها دارد؛ هرچند الگوهاي كهن ايراني برروي اين‌گونۀ سفالي رايج بوده، ولي در اين دوره برخي از تزئينات هم‌چون دُم شير به‌شكل اژدها متؤثر از فرهنگ چيني-مغولي است.

A distinctive characteristic of the Ilkhanid pottery is the high diversity of ceramic vessels produced in various styles and techniques. While the pottery with stamped decorations is among the popular types in the period, it has received less scholarly attention than other contemporary types. Importance of this historical data led us to examine the related material from Zolfabad in Farahan. The merits of studying the decorations of this type lie in the links between the Islamic and pre-Islamic Iran and the appearance of symbols inspired by Islamic thought on ceramics as well as the integration of the pre-Muslim and Mongolian cultures in its decorations. The study focuses on the stamped pottery excavated at Zolfabad to redeem the lack of sufficient information. As a descriptive and analytical research, it builds on both excavations and library studies to answer questions like: What are the main reasons behind the attribution of the Zolfabad stamped assemblages to the Ilkhanid period and to the local pottery workshops? And, to what extend do their decorations show influences from other cultures? Based on the discovery of Ilkhanid coinage, pottery with black underdrawing (Qalam Meshki), and Sultanabad ware, the pottery type in question dates to the Ilkhanid period. And, pesence of ceramic tripods, plugs (stoppers), wasters, and deformed fragments attest to their local production. Besides Iranian archetypal patterns, a series of motifs inspired by the Chinese-Mongolian culture, say tails of lions resembling dragon, are found on the contemporary material.