سير تحول كتيبه نگاري در بناهاي سلطنتي از اواخر دورۀ ايلخاني تا اوايل صفوي براساس نگاره هاي سه نسخۀ شاخص شاهنامۀ فردوسي

Survey of the Evolution of Royal Monuments Inscription from the Late Ilkhani to Early Safavid Period in the Paintings of Three Prominent Manuscripts of Ferdowsi’s Shahnameh

از زمان آفرينش شاهنامۀ فردوسي اين اثر مورد توجه پادشاهان و صاحب‌منصبان بوده و در ادوار مختلف، به‌ فرمان آن‌ها، نسخ نفيسي از آن به‌دست برجسته‌ترين هنرمندان هر عصر ساخته شده است. در تاريخ نگارگري ايران، سه نسخۀ شاهنامه اهميت ويژه‌اي دارند؛ شاهنامۀ بزرگ مغول (دموت) مربوط به اواخر دورۀ ايلخاني، شاهنامۀ بايسنقري متعلق به دورۀ تيموري و شاهنامۀ شاه طهماسبي (هوتون) مربوط به اوايل دورۀ صفوي. به فراخور موضوع داستان‌ها، شماري از نگاره‌هاي هر سه نسخه، داراي تصاويري از ابنيۀ سلطنتي هستند و نگارگران در ترسيم هر چه بهتر بناها و تزئينات آن‌ها به‌ويژه كاشي‌كاري، تلاش و دقت بسيار كرده‌اند. بناها داراي كتيبه‌هايي هستند كه هر يك سيماي كتيبه‌هاي ساخته شده در دوره‌هاي خود را به‌خاطر مي‌آورند. پژوهش حاضر مي‌كوشد به اين پرسش‌ها پاسخ دهد كه، كتيبه‌‌نگاري در هر يك از سه نسخه به تفكيك، با چه شاخصه‌هاي متفاوت بصري ترسيم شده و اين ويژگي‌ها در نوع و رنگ خط، محل قرارگيري، رنگ و تزئينات زمينه و مضامين، چگونه نمود يافته است؟ و در گذر از يك دوره به دورۀ بعد چه تحولاتي در آن‌ها پديد آمده است؟ با توجه به اهميت نگاره‌ها در پژوهش‌هاي باستان‌شناسي، هدف اصلي پژوهش حاضر، بررسي سير تحولي و مقايسۀ كتيبه‌‌نگاري بناهاي سلطنتي از اواخر دورۀ ايلخاني تا اوايل صفوي برمبناي نگاره‌هاي سه نسخۀ شاهنامۀ فردوسي (شاهنامۀ بزرگ مغول، شاهنامۀ بايسنقري و شاهنامۀ طهماسبي) است. اطلاعات به شيوۀ‌ كتابخانه‌اي گردآوري شده و روش تحقيق، توصيفي-تحليلي و تطبيقي است. كتيبه‌هاي‌ بناها، در دورۀ مغول با خط كوفي و در دورۀ تيموري با خطوط كوفي و ثلث، اغلب مضامين سياسي و مذهبي دارند؛ و در دورۀ صفوي، كتيبه‌هاي ثلث و نستعليق مضامين دعايي، اخلاقي و عرفاني را تداعي مي‌كنند. در دورۀ تيموري از نقوش اسليمي و در دورۀ صفوي از نقوش اسليمي و ختايي، براي تزئين زمينۀ كتيبه‌ها استفاده شده است.

Since the creation of Ferdowsi’s Shahnameh, this work has attracted the attention of kings and Authorities and in different periods, by their command, the valuable manuscripts of that, have been made by the most prominent artists of every period. In the history of Iranian painting, three manuscripts of the Shahnameh have special significance: The Great Mongol Shahnameh (Demot) related to the late Ilkhani era, Baysonghor Shahnameh belonging to the Timurid period and Shahnameh of Shah Tahmasp (Houghton) related to the early Safavid period. Regarding the subject of the stories, a number of pictures of all three manuscripts have images of royal buildings, that the painters have made great efforts and precision in accurately drawing structure of their buildings and decorations, especially tiles. The buildings have inscriptions that each reminds the inscriptions of their periods. The present research tries to answer these questions: What are the features of the inscriptions depicted in each of the three manuscripts, in terms of the type and color of the line, location, color and Background decorations? What changes have occurred in the course of a period to the next? Regarding the importance of images in archaeological research, the main purpose of the present research is survey of the evolution and comparison of the Inscription of royal monuments from the late Ilkhani to early Safavids based on the images of three manuscripts of Ferdowsi’s Shahnameh (the great Mongol Shahnameh, Baysonghor Shahnameh and Shahnameh of Shah Tahmasp). The Information is collected in the library and field method and the research method is descriptive- comparative and analytical. The findings of the research show that the building’s Inscription During the late Ilkhani to the early Safavid period is more sophisticated and more diverse in terms of script, colors and decorative motifs. Considering that there are no significant examples of the ceremonial and royal monuments of the late Ilkhani to the early Safavid period, investigating the images of these three manuscripts can provide researchers with useful information about the design, color and location of the inscriptions.