بررسي اقتباس در روايت رساله‌الطيرهاي فارسي و عربي از منظر پيوند نظريۀ كنش‌ گفتار جان سرل و بيش‌متنيت ژرار ژنت

رساله الطيرها متوني روايي هستند با محتواي عرفاني و زبان تمثيلي‌رمزي. مسلّم است كه اين دسته از متون با اندكي افزايش، كاهش، تغيير يا جابه‌جايي، تحت تأثير يكديگر تأليف شده اند. اين مقاله درپي پاسخ به اين پرسش است كه از ميان رساله الطيرهاي فارسي و عربي، كدام وام‌دار ديگري است و از منظر روايت شناسي كه علم بررسي كمينه روايت است، چگونه مي توان به بررسي تأثير و تأثّر اين آثار پرداخت. اين مقاله با تكيه بر رويكرد روايت شناسي از منظر نظريۀ كنش گفتار سرل و بيش متنيت ژنت، با روش تحليلي ـ توصيفي و ابزار كتابخانه اي به‌دنبال بررسي ارتباط ميان متني رساله الطيرهاي فارسي و عربي است. فرض بر آن است كه رابطۀ اين متون بيش متني است و راويان متأخر از راويان متقدم به‌طور آگاهانه تأثير پذيرفته اند. براي بررسي اين فرضيه ها، ابتدا اين آثار به پي رفت و گزاره تجزيه و پس از آن، پي‌رفت هاي مشابه مشخص شد؛ سپس هر گزاره با علائم اختصاري به‌نمايش درآمد؛ درنهايت با مقايسۀ ساختار و محتواي گزاره هاي اين پي رفت ها، شباهت ها و تفاوت‌هاي اين رساله ها آشكار شد. نتايج حاكي است كاربرد بيش از حد گزاره هاي تصريحي و ترغيبي در اين آثار در راستاي تصريح و اظهار مطالب ارشادي يا ترغيب روايت شنو به مباحث تعليمي است. با بررسي هفده پي رفت مشابه در اين آثار به اين نتيجه رسيديم كه جز قصيدۀ عينيه كه پي رفت هاي مشابه بسيار اندكي با ساير رساله ها دارد، رساله الطيرهاي ابن سينا و محمد غزالي با دو ساختار متفاوت، پيش متن فرض شده اند. رسالۀ احمد غزالي در مقايسه با رسالۀ محمد غزالي به طرح جزئيات بيشتري پرداخته‌است. رساله هاي چاچي، عين القضات، منطق الطير و كشف الاسرار طرح كلي اثر را از رسالۀ محمد غزالي دريافت كرده اند؛ اما با ايجاد تغييراتي در پي رفت ها، اثر خويش را از تقليد كلي نجات داده و صاحب بدعت هايي در ساختار روايي آثارشان شده‌اند. رسالۀ سهروردي در قسمت هاي آغازين، بسيار شبيه رسالۀ ابن سيناست؛ اما سهروردي نيز با كاربرد پي رفت هايي متفاوت توانسته اثري خلق كند كه در نوع خود بديع است.