بررسي ديدگاه‌هاي رايج متكلمان معتزله و اماميه درباره تعريف حُسن و قبحِ اخلاقي و نقش خواجه‌نصيرالدين طوسي

Assessment of Imamī and Mu'tazilī Common Views on Nature of Moral Goodness and Badness and Nasir al-Din al-Tusi's Role

بسياري از متكلمان مسلمان، هنگام بحث از افعال الاهي، به بررسيِ چيستي حُسن و قُبح اخلاقي پرداخته‌اند. در اين ميان، عموم متكلمان معتزله و اماميه، تلاش كرده‌اند حسن و قبح اخلاقي را بر اساس مفاهيمي ديگر كه به زعم آنها دست‌كم پايه‌اي‌تر بوده است، تعريف كنند. پرتكرارترين تعاريف حَسن و قبيح در آثار معتزله و اماميه را مي‌توان به سه گروه كلي تقسيم كرد: تعاريف سلبي، تعاريف ايجابي و تعاريفِ مشتمل بر عناصر ثواب يا عقاب الاهي. در «تعاريف سلبي» حَسَن با استفاده از ادات سلب تعريف مي‌شود (ما لايستحق فاعله الذمّ)؛ اما در تعاريف ايجابي چنين نيست. بررسيِ تحولات تاريخيِ تعاريف معتزله و اماميه نشان مي‌دهد كه خواجه نصيرالدين طوسي در اين زمينه از سه جهت نقطۀ عطف است. نخست اينكه متكلمان پيش از وي، به جز ابوالصلاح حلبي، حَسن و قبيح را به‌نحو سلبي تعريف كرده‌اند، درحالي كه بيشتر متكلمان پس از خواجه، از تعاريف سلبي روي‌گردانده‌، براي ارائۀ تعريف ايجابي يا تعريف مشتمل بر ثواب و عقاب كوشيده‌اند. دوم اينكه در ميان معتزله و اماميه، خواجه نخستين متكلمي است كه در يكي از تعاريف خود، از عناصر ثواب يا عقاب الاهي استفاده كرده است؛ و اين تعريف زمينه‌ساز اختلاف نظري جديد ميان متكلمان پس از وي شده است. و سوم اينكه پيش از خواجه عموم متكلمان معتزله و اماميه از عنصر «استحقاق» استفاده كرده‌اند در حالي كه خواجه نخستين متكلمي است كه در يكي از تعاريف خود عنصر «استحقاق» را حذف و به جاي آن از عنصر «ايجاب» استفاده كرده است.

Many Muslim theologians have examined the nature of moral goodness and badness when discussing divine actions. In the meantime, most of them have defined moral goodness and badness on the basis of other concepts that considered more basic. The most frequent definitions of good and bad in their works can be divided into three general groups: negative definitions, positive definitions and definitions containing elements of divine reward or punishment. On "negative definitions" moral good action is defined using the means of negation (not merited vituperation); but this is not the case in positive definitions. An examination of the historical developments of the definitions by Imamiyyah shows that Nasir al-Din al-Tusi is a turning point in this regard in three respects. The first is that the theologians before him, with the exception of Abu al-Salah al-Halabi, defined the good and the bad negatively, while most theologians after al-Tusi have turned away from negative definitions in an attempt to provide a positive definition or a definition containing reward and punishment. Second, among the Mu'tazilites and the Imamī mutakallimun, al-Tusi was the first theologian to use the elements of divine reward or punishment in one of his definitions; and this definition has given rise to new theoretical discussions among theologians after him. an‎d thirdly, before al-Tusi, the most Mu'tazilī and Imamī theologians used the element of "entitlement", while al-Tusi is the first one who removed the element of "merit" (Istihqaq) in one of his definitions and used the element of "necessity" instead.