طرح يك فرضيه در رابطه با علل متروك ‌شدن محوطه‌هاي پايان عصر مفرغ در شمال‌ شرق و شرق و گذار به آغاز عصر آهن در نيمۀ شمالي ايران

Present a Hypothesis Regarding the Causes of Abandonment of the End of Bronze Age Areas in the Northeast and East and the Transition to the Beginning of the Iron Age in the Northern Half of Iran

در مطالعات باستان‌شناسي هزارۀ دوم قبل ‌از ميلاد نيمۀ شمالي ايران بر اساس گاه‌ شناختي رايج و مرسوم عصر مفرغ و عصر آهن ايران، عموماً بازۀ زماني (2000) 1900 تا 1500 ق.م. معرّف عصر مفرغ پاياني و حدوداً 1500 ق.م. به‌عنوان آغاز عصر آهن شناخته مي‌شود. ازسوي ديگر، برپايۀ شواهد و مدارك باستان‌شناسي، در اكثر محوطه‌هاي هزارۀ دوم قبل ‌از ميلاد نيمۀ شمالي ايران تصوير روشني از توالي گاه‌شناختي و فرهنگي پايان عصر مفرغ و آغاز عصر آهن ارائه نشده است. اين محدوديت بيشتر ناشي از بستر و ماهيت مواد و مدارك اين دوره است كه غالباً حاصل كاوش در گورستان‌هاي اين دوره بوده و اطلاعات موجود در رابطۀ توالي لايه‌نگاري مشخص و دقيق در محوطه‌هاي استقراري اين دوره در نيمۀ شمالي ايران، اندك است. در عين ‌حال مدارك موجود نشان مي‌دهد كه اكثر مراكز اصلي و محوطه‌هاي اين دوره، به ‌ويژه در شمال ‌شرق و شرق ايران (و دشت گرگان)، جنوب تركمنستان و شمال افغانستان، در حدفاصل حدود 1700 تا 1500 ق.م. (پايان عصر مفرغ تا آغاز عصر آهن) متروك مي‌شوند و در توالي استقراري اين محوطه‌ها گسست فرهنگي و گاه‌شناختي مشهودي ايجاد مي‌شود. در رابطه با علل متروك‌شدن محوطه‌هاي اين دوره و گسست ايجادشده در توالي استقراري (و گاه‌شناختي و فرهنگي) اواسط هزارۀ دوم قبل‌ازميلاد فرضياتي مطرح شده است. غالب اين فرضيات با رويكرد باستان‌شناسي به مواد فرهنگي، به‌ويژه مطالعه و تحليل تغييرات ايجادشده در سنت‌هاي سفالي، به توجيه علل بروز گسست ايجادشده پرداخته است و عواملي نظير مهاجرت‌ها و تهاجمات اقوام و فرهنگ‌هاي جديد، تغييرات زيست‌محيطي، افزايش جمعيت و در نتيجۀ آن افزايش ميزان بهره‌برداري از منابع طبيعي و شوك زيست‌محيطي ناشي از آن و تغيير در شيوۀ اقتصاد معيشتي را به ‌عنوان دلايل بروز گسست ايجادشده در توالي استقراري و متروك‌شدن مراكز اين دوره در مناطق شرقي فلات ايران، پيشنهاد و مطرح كرده است. در اين نوشتار، بر اساس يكي از فرضيات، مبتني‌بر نتايج مطالعات زبان‌شناسي متون مذهبي منسوب به «هندو ايراني عصر ودايي-گاهاني» پرسشي مطرح خواهد شد مبني‌بر اين‌كه، آيا تحولات ناشي از اصلاحات مذهبي زرتشت كه در بازۀ زماني حدوداً 1700 (1800) تا 1500 ق.م. در شرق ايران روي داده است، به‌تنهايي و يا احتمالاً همراه با ديگر عوامل (احتمالاً تغييرات زيست‌محيطي) مي‌تواند به‌عنوان يكي از عوامل تاًثيرگذار (تسريع‌كننده) در روند متروك‌شدن مراكز و محوطه‌‌هاي پايان عصر مفرغ شرق ايران و ازجمله عوامل گذار جوامع از عصر مفرغ به عصر آهن به‌شمار آيد؟ با اين‌ وصف در نوشتار حاضر، بازۀ زماني تقريبي (1600) 1700 تا (1400) 1500 ق.م. به‌عنوان دورۀ گذار از عصر مفرغ به عصر آهن مطرح و پيشنهاد مي‌شود.

According to the common chronology of the Bronze Age and Iron Age of Iran, the period (2000) 1900 to 1500 BC is known as the introduction of the new Bronze Age and about 1500 BC is known as the beginning of the Iron Age. Archaeological evidence does not provide a clear picture of the chronological and cultural sequence in most of the sites of this period in the northern half of Iran. This limitation is mostly due to the nature of the materials and documents of this period, which are often the result of excavations in cemeteries, and the information available about the exact sequence of stratigraphy in the settlements of this period is scarce. At the same time, the available evidence shows that most of the main centers of this period, especially in the eastern half of the Iranian plateau, southern Turkmenistan, northern Afghanistan to the Indus and Punjab valleys, between 1700 to 1500 BC. They are abandoned and there is an obvious cultural and chronological rupture in the settlement sequence of these areas. Hypotheses have been made regarding the causes of the abandonment of the sites of this period and the rupture created in the middle of the second millennium BC. Most of these hypotheses, with an archaeological approach to cultural materials, especially the study of changes in pottery traditions, have justified the causes of the rupture and factors such as migration and invasions of new peoples and cultures, environmental changes, and suggested a change in the way of subsistence economics as the reasons for the rupture. In this article, based on the results of linguistic studies of religious texts attributed to Vedic-Gahani Indo Iranian, a hypothesis has been proposed that the changes resulting from the religious reforms of Zoroaster in the period from about 1700 (1800) to 1500 BC. In the east of the Iranian plateau, alone or in combination with other factors can be the main driver or factor influencing and accelerating the process of abandonment of centers and areas of the end of the Bronze Age of the eastern half of the Iranian plateau and one of the main factors in the transition Communities from the Bronze Age to the Iron Age.