گونه‌ شناسي تحليلي پيه‌ سوزهاي سفالي و مفرغيِ دورۀ تاريخي در ايران

A Typological Study of Iranian Earthenware and Bronze Oil Lamps from Historical Period

يكي از نخستين انواع لوازم روشنايي به‌كاررفته در ايران «پيه‌سوزها» هستند. با اين‌كه معلوم نيست طرح اوليۀ اين چراغ‌هاي باستاني در چه‌ زماني و چگونه شكل‌گرفته است، ساختار نهايي آن‌ها بسي پيش از آغاز دورۀ تاريخي ايجاد و تثبيت شده است. طي دورۀ تاريخي، هرچند ساختار اصلي اين چراغ‌ها تغييري نكرده، فرم آن‌ها دست‌خوش تحولات متعددي شده است؛ بنابراين هدف اصلي اين مقاله، طبقه‌بندي و گونه‌شناسي انواع چراغ‌هاي سفالي و مفرغي اين دوره است. اين مقاله قصد پاسخ به اين پرسش‌ها را دارد؛ 1. طرح پيه‌سوزهاي سفالي و مفرغي دورۀ تاريخي ايران چه تحولاتي را پشت‌سر گذاشته است؟ و 2. چه عواملي در ايجاد اين تحولات مؤثر بوده‌اند؟ به‌نظر مي‌رسد تغييرات ايجادشده در طرح پيه‌سوزهاي سفالي اين دوره عمدتاً تحت‌تأثير شكل چراغ‌هاي سفالي غيربومي و تحولات صورت‌گرفته در طرح پيه‌سوزهاي مفرغي نيز متأثر از پيشرفت‌هاي فناورانه بوده است. به‌منظور پاسخ‌گويي به پرسش‌هاي مطرح‌شده و تأييد فرضيه‌هاي مربوطه، در اين مقاله از روش تحقيق توصيفي-تحليلي استفاده شده و داده‌هاي موردنياز آن نيز ازطريق روش ميداني و كتابخانه‌اي جمع‌آوري شده است. يافته‌هاي تحقيق نشان مي‌دهد كه مهم‌ترين تحولات پيه‌سوزهاي سفالي دورۀ تاريخي را مي‌توان در پنج گونۀ اصلي و اساسي‌ترين تغييرات پيه‌سوزهاي مفرغي اين دوره را نيز مي‌توان در سه گونۀ عمده شناسايي و دسته‌بندي كرد. همچنين نتايج تحقيق حاكي از آن است كه در ايجاد گونه‌هاي مختلف پيه‌سوزهاي سفالي و مفرغي عوامل متعددي تأثيرگذار بوده‌اند؛ به‌طورمثال، پيه‌سوزهاي سفالي هم از چراغ‌هاي مفرغي ايراني تأثير گرفته‌اند و هم از پيه‌سوزهاي سفاليِ يوناني و رومي. درمقابل، نقش عوامل دروني و پيشرفت‌هاي فناورانه در تحول طرح پيه‌سوزهاي مفرغي بسيار بارز است.

Oil lamps are one of the earliest kinds of portable lighting devices which has been used by mankind all over the world, including Iran. Therefore, this essay, while studying on and seeking formal changes and developments of Iranian oil lamps from historical period, aims to explain these developments in terms of a typological classification. In order to achieve this goal, here in this essay, applying descriptive analytical method of research, first I have depicted the different steps and developments of earthenware and bronze oil lamps from very moment of their appearance up to the beginning of historical period in Iran. Then in historical period I am going to discuss developments in the shapes and forms of earthenware and bronze oil lamps, respectively. While one can distinguish at least six types of earthenware lamps, metal lamps can be categorized only in three types. There are various factors which has influenced developments on the forms of metal and earthenware lamps. Earthenware lamps, for example, have been influenced both by Iranian bronze lamps and Greek and Roman earthenware lamps. On the contrary, although bronze lamps have an original design and compared to earthenware lamps are less inspired by foreign shapes, they have mostly been influenced by their own technological developments.