جغرافياي تاريخي و نام ‌جاي‌ شناسي ارجان در دوران ساساني و اسلامي

Historical Geography and the Toponym of Arrajan in the Sasanian and Islamic Eras

«ارجان» يكي از خوره‌هاي مهم ايالت فارس در دوران ساساني و اسلامي بود. در خصوص نام ‌جاي ارجان اختلافات عديده‌اي هم در منابع مكتوب و هم در ميان پژوهشگران معاصر وجود دارد. از علت‌هاي اصلي اين اختلافات، اطلاعات مختلف منابع مكتوب و ناهمخواني شواهد باستان ‌شناختي با اين منابع است و همين ‌امر منجر شده تا نقطه‌نظرات گونا‌گوني در اين راستا مطرح شود. در اينجا نگارنده با ذكر ديدگاه‌هاي مختلف و تلفيق آن‌ها با شواهد باستان ‌شناختي سعي دارد به درك و شناختي روشن‌تر از اين موضوع دست‌ يابد. از ديگر مواردي كه در اين مقاله بدان پرداخته خواهد شد، موضوع تغييرات اداري و مرزي است كه درطول دوران مختلف، ارجان را دستخوش تغيير و تحول كرده است. ارجان در دوران مختلف دچار تغييرات اداري و مرزي فراواني شده است؛ به ‌‌طوري ‌‌كه در سده‌هاي نخستين اسلام، اين‌خوره همان ساختار و حدود دورۀ ساساني را در خود داشت، اما در دوره‌هاي بعد شاهد جابه‌جايي از ايالتي به ايالت ديگر، تغيير نام و كم شدنِ حدود و ثغور نواحي و بخش‌هاي وابسته به آن هستيم. اين نوشتار تلاش دارد به دو پرسش مهم در ارجان پاسخ دهد؛ نخست، تغييرات اداري و مرزي رخ داده در پهنۀ ارجان تا به امروز چگونه بوده است؟ و ديگري آن‌كه، دلايل اصلي ناهمخواني‌هاي موجود ميان پژوهشگران بر سر نام واقعي ارجان چيست؟ دلايل اصلي ناهمخواني‌هاي موجود ميان پژوهشگران برسر نام‌جاي ارجان چيست؟ پرواضح است كه محققان اشاره‌ها و توضيحات بسياري در راستاي شناخت سيماي ارجان، تغييرات اداري و مرزي اين منطقه بيان داشته‌اند؛ با اين‌حال، تلفيق و تركيب داده‌هاي تاريخي و باستان‌شناختي موردي است كه كمتر در مطالعاتشان مشاهده مي‌شود. از‌ اين‌رو نگارنده سعي دارد تا با تلفيق هر دو رويكرد تاريخي و باستان‌شناختي به موضوع نام‌جاي و تغييرات اداري و مرزي ارجان در دوران ساساني و اسلامي بپردازد. انجام پژوهش حاضر از طريق بررسي و تطبيق يافته‌ها و شواهد باستان‌شناسي با مواد و اطلاعات مستخرج از منابع مكتوب است.

Arrajan had been one of the important xoras of the Fars state in the Sasanian and Islamic eras. Regarding the toponym of Arrajan, there is numerous differences both in written sources and among researchers. One of the main reasons for these differences is the different information of written sources and the inconsistency of archaeological evidence with these sources, which has slightly led to various points of view as to this issue. Here, the author tries to reach an obvious understanding of the subject matter by mentioning different views and combining them with archaeological evidence. Among other things that will be noted in this article is the issue of geographical changes that have undergone Arrajan in a span of different periods. Arrajan has gone through many border and administrative changes in different times, as in the early centuries of Islam, it had the same structure and scope as the Sasanian epoch, but in later eras it saw a shift from one state to another, renaming and diminishing its boundaries. This article is an attempt to address two important questions: The first, how have administrative changes been in Arrajan up to the present? an‎d the second, what are the main reasons for existing discrepancies among scholars over the real name of Arrajan? It is obvious that researchers have made many references and explanations in order to recognize the picture of Arrajan and its administrative and border changes; however, the combination of historical and archaeological data is less common in the studies of these researchers. Therefore, the author tries to combine both historical and archaeological approaches to the subject of toponym and administrative and border changes of Arrajan during the Sasanian and Islamic eras. The article under study is conducted by examining and comparing archaeological evidence and materials with information extracted from written sources.