جنوب‌ غرب ايران در دورۀ ساساني (با استناد به باقي‌ ماندۀ بناهاي چهارتاقي و مدارك و متون تاريخي و جغرافيايي قرون 3 تا 9 ه‍.ق.)

Southwest of Iran in the Sassanid Period Based on the Left Groin Vaulted Buildings and Historical and Geographical Documents and Writings, 3rd to 9th Centuries

دو استان خوزستان و ايلام به ‌واسطۀ موقعيت جغرافيايي خود همواره درطول تاريخ مورد توجه تمامي حكومت‌هاي مستقر و حاكم در ايران بودند. اين توجه منحصر ‌به يك يا دو دولت نبود و اين اقبال درطول تاريخ حتي پيش ‌از ‌تاريخ به ‌واسطۀ موقعيت جغرافيايي مناسب و همجواري با بين‌النهرين ادامه داشت. در برخي از دوره‌ها بنا به‌دلايل سياسي، مذهبي، قومي و... مقرّ قدرت در بخش خارج از جنوب‌ غرب فلات ايران متمركز بود. حكومت‌هايي چون هخامنشي و ساساني از آنجمله هستند. دولت ساساني با بيش از 4 قرن حكمراني در گستره‌اي عظيم در آسياي ‌غربي، همواره توجه ويژه‌اي به خاك پارس داشت. شهرهاي معتبر اين دوره چون استخر، گور و شاپور ‌خوره در اين حوزۀ جغرافيايي احداث شدند. شمار قابل‌توجه نقوش ‌برجسته، بناهاي معماري عام‌المنفعه، آتشكده‌ها (چهارتاقي‌ها)، گواه بر اين جايگاه استثنائي سرزمين پارس است. اما با تمامي اين دلايل، جنوب ‌غرب، مشخصاً خوزستان و ايلام، همچنان در كانون توجه دولتمردان ساساني بود. در اين پژوهش با استناد به متون و منابع مكتوب تاريخي، جغرافيايي و سفرنامه‌هاي (تأليف‌ شده در فاصلۀ قرن‌هاي سوم تا نهم ه‍.ق.) و بناهاي چهارتاقي و آتشكده‌هاي متعدد و قابل‌توجه در اين نواحي اين اهميت و توجه موردبررسي قرار گرفت. روش تحقيق در اين پژوهش، تاريخي و توصيفي است. با بررسي متون و مدارك باستان‌ شناختي (چهارتاقي‌ها) و مطالعه در خط سير ساخت چهارتاقي از جنوب به شمال در كرانۀ مرزي بين النهرين باستان، و اشارۀ غالب متون تاريخي به وجود آتشكده‌هاي متعدد در اين نواحي، مي‌توان به اين نتيجه رسيد كه اين بخش از خاك ايران اهميتي برابر با پارس در حكومت ساساني داشته، و اين مناطق نياز به بررسي و كاوش‌هاي بيشتر در حوزۀ دولت ساساني دارد.

Khozestan and Ilam, the two geographically important provinces have always been under consideration by all reigning powers of all history in Iran. The attention was not limited to one or two governments and the fortune was with them even written history due to the suitable geographical situation and the shared borders with Mesopotamia. Because of political, religious, ethnic, etc. reasons, the power epicenter stayed out of the southwestern part of Iran’s plateau in the time of Sassanid and Achaemenian for example. Sassanid, over four centuries of power in a vast area in west of Asia, had an especial interest toward the Persian territory. Significant cities of the time, such as Estakhr, Goor and Shaporkhoreh were established in this very region. The extra ordinary number of reliefs, common wealth buildings and fire temples (Chartaqi/ groin vaulted buildings) existing in the area is a witness to Persia’s distinct status. In this paper, based on historical and geographical documents and writings (inscribed between the 3rd to 9th centuries), groin vaulted buildings (Chartaqi) and many fire temples of this area, the mentioned attention has been taken under study. The research method is historical descriptive and through studying the literature and archeological documents (groin vaulted fire temples) and the study on the progress of groin vault buildings from south to north approaching the ancient Mesopotamian borders, and the references in most of historical documents to numerous fire temples of the area, it can be concluded that this piece of land had the equal value of the whole country to Sassanid and this field needs more excavation as far as the Sassanid are concerned.