مرزگذاري فرهنگي و اجتماعي در دورۀ قاجار: مطالعۀ موردي از درباريان مظفر‌الدين شاه

هدف اصلي مقاله پيش رو بررسي نحوه برساخت مرز و مرزگذاري فرهنگي و اجتماعي در سفرنامه ظهيرالدوله (همراه مظفرالدين‌شاه به فرنگ) است. اين سفرنامه كه در بحبوحه انقلاب مشروطه نگاشته شده، از لحاظ جايگاه اجتماعي سياسي نگارنده حائز اهميتي ويژه است. بحث توسعه‌يافتگي و مدرنيزاسيون جامعه ايراني، لاجرم در ارتباط با كشورهاي غربي پيوندي تنگاتنگ داشته است. به‌طور تاريخي و حتي در دوران معاصر، هميشه اين سؤال مطرح بوده است كه چگونه مي‌توانيم ضمن برقراري و حفظ رابطه با غرب، الگويي مطلوب براي توسعه جامعه ايراني فراهم كنيم؟ اين رابطه براي جامعه ايران با مسائل و پيچيدگي‌هاي فراواني همراه بوده و از دوره قاجار تاكنون هيچ‌گاه از اين پيچيدگي‌ها و تنش‌ها كاسته نشده است. با جستن ريشه‌هاي تاريخي و فرهنگي و پژوهش درباره اساس شكل‌گيري اين رابطه در بستري تاريخي مي‌توان به درك همه‌جانبه‌تري از هويت درحال شكل‌گيري جامعه ايران دست يافت. همچنين تلاش بر اين است كه با تحليل محتواي قسمت‌هاي منتخب سفرنامه مذكور، نخستين لحظه‌هايي كه در آن انواع مرزهاي اجتماعي و فرهنگي به شكل‌دهي مفهومي «هويت ايراني» دامن زده‌اند، ثبت شود. به‌علاوه نشان داده شده است كه چگونه در اين قبيل سفرنامه‌ها محور توجه از پيشرفت كشورهاي مقصد به نقص‌هاي جامعه ايران معطوف شده است و بيشتر از آنكه ديگري ستايش شود، خود ملامت و سرزنش مي‌شود.