«نظم پريشان»؛ بازيابي اصطلاحي در قلمرو شعر و نثرِ گذشته و تأويل معاصران از آن

معناي مفاهيم و اصطلاحات در طول زمان دگرگون مي شوند؛ از همين رو نبايد برداشتِ امروزي خود را از آن ها الزاماً برابرِ با برداشتِ پيشينيان بدانيم. اگر در پيِ تفسيرِ يك اصطلاح هستيم، ناگزير از بازگشت به سير تطور آن خواهيم بود. در عوض چنانچه بر آن باشيم تا صرفاً تأويلي از آن به دست دهيم مي توانيم به گذشته آن رجوع نكنيم. يكي از اصطلاحات مربوط به قلمرو شعر و نثر و به‌طوركلي سخن، «نظم پريشان» و تركيب هاي هم خانواده اش همچون «سخن پريشان»، ارقام پريشان» و... بوده است. اين اصطلاحات در ميان گذشتگان معناي ويژه اي داشته كه عبارت بوده از: شعر يا نثر يا به‌طور كلي سخني كه ناسنجيده و بي كيفيت است. برخي از پژوهشگران و مفسرانِ معاصرِ ما از اين اصطلاح، برداشتي متفاوت دارند. آن ها با عنايت به كاربردِ آن در شعر حافظ معتقدند كه «نظم پريشان» به معناي آن است كه شعر حافظ در ظاهر داراي پراكندگي است، اما در باطن از نظمي قوي برخوردار است. بدين ترتيب محققانِ امروز معنايي كاملاً متفاوت از آنچه قدما از آن درمي يافته اند به دست مي دهند. در اين مقاله كوشش شده است تا نخست پيشينه اين اصطلاح در شعر و نثر گذشته آشكار شود و سپس برداشتِ معاصران از آن، به سنجش درآيد.