«ماچين» و «ختا» در تصور جغرافيايي مسلمانان

ايرانيان به عنوان ميانجي فرهنگي و اقتصادي بين شرق و غرب موجب انتقال و تبادل فرهنگي بين چين و دنياي غرب بوده اند. تا پيش از قرن شانزدهم ميلادي بخشي از تمدن و فرهنگ چين از دريچۀ نگاه ايرانيان به غرب معرفي شده است. بازرگانان ايراني از دو مسير زميني و دريايي مسير چين را بارها پيموده و بار اصلي تبادل فرهنگي و اقتصادي دو كشور را به دوش كشيدند. اطلاعات مسافران و بازرگانان به اشكال گوناگون به متون جغرافيايي و تاريخي و ادبي فارسي و عربي راه يافت و طي قرنها از يك نسل به نسل ديگر منتقل شد. يكي از مهمترين وجوه اين امر انتقال جاي نام هاي چيني از طريق متون فارسي و عربي به دنياي غرب و يا به عبارت ديگر به متون غربي است. اين جاي نام ها در بسياري از موارد با تغييرات آوايي و معنايي و به صورت فارسي و عربي شده به متون غربي راه يافته است. از سوي ديگر بايد افزود كه جاي نام هاي چيني به دليل ويژگيهاي آوايي با تلفظ هاي گوناگون نوشته شده و از اين رو ثبت و ضبط اين جاي نام ها در متون اسلامي به صورت مختلف انجام پذيرفته است. اين ويژگي موجب شده تا محقّقان و پژوهشگران حوزۀ مطالعات چين با دشواري بسياري روبرو شده اند، از اين رو به دست دادن حداقل اطلاع از موقعيّت جغرافيايي و جانمايي جاي نام هاي چيني از اهميّت بسزايي برخوردار است، اين موضوع تا كنون آنگونه كه بايسته است مورد توجّه قرار نداشته است. «ماچين» و «ختا» از جمله جاي نام هايي به شمار مي روند كه به كرات در متون اسلامي بكار گرفته شده و در فرهنگ جغرافيايي مسلمانان از اهميّت بسياري برخوردارند. عليرغم كاربرد وسيع اين دو جاي نام در متون ادبي و تاريخي و جغرافيايي، هنوز به طور دقيق دربارۀ جانمايي و جايابي آنها پژوهشي مستقل به زبان فارسي به انجام نرسيده و در واقع بدرستي دانسته نيست كه جغرافي نويسان و مورخّان و ادباي مسلمان چه تصوّر جغرافيايي از اين دو جاي نام داشته اند. با توجّه به كاربرد گستردۀ اين دو جاي نام در متون دورۀ اسلامي و اهمّيت مسألۀ جانمايي و جايابي آنها در مطالعات مرتبط با تمدن و فرهنگ چين، اين مقاله بر آن است تا موضوع «ماچين» و «ختا» در تصور جغرافيايي مسلمانان را به صورت يك مسألۀ تاريخي مورد بررسي و ارزيابي قرار دهد. در اين مقاله متون جغرافيايي و نجومي و تاريخي اسلامي مورد بررسي قرار گرفته و جغرافياي ذهني نويسندگان مسلمان دربارۀ جانمايي دو جاي نام «ماچين» و «ختا» مورد ارزيابي قرار مي گيرد.