بررسي الگوي مكاني غلظت سلنيوم كل درخاك سطحي بخش‌هايي از ايران مركزي (مطالعه موردي: استان اصفهان)

سابقه و هدف: بررسي الگوي تغييرهاي مكاني عنصرهاي سنگين در بسياري از برنامه ريزي هاي كاربردي، داراي اهميت بسيار زيادي است. براي تخمين متغيرهاي ناحيه اي در نقاط اندازه گيري نشده از نظريه زمين آمار استفاده مي شود. با استفاده از تخمينگر كوكريجينگ و بهره گيري از مطالعات مربوط به همبستگي دوجانبه ي بين متغيرها، ميتوان تخمين مناسب و دقيق تري از متغير موردنظر (متغير اصلي) با بهره گيري از مقادير ديگر متغيرها (متغير  ثانويه) به دست آورد. با توجه به اهميت استان اصفهان از نظر فعاليتهاي كشاورزي و صنعتي و همچنين جمعيت زياد ساكن در اين استان وجود نداشتن مطالعات كافي در زمينه توزيع عنصر سلنيوم در اين منطقه، مطالعه حاضر به منظور بررسي توزيع عنصر سلنيوم و ارائه نقشه هاي پراكنش اين عنصر در خاك هاي سطحي اين استان برنامه ريزي گرديد. مواد و روشها: منطقه مورد مطالعه، مساحتي در حدود 6800 كيلومترمربع داشته و قسمتهاي وسيعي از زمينهاي كشاورزي استان اصفهان و مراكز بزرگ صنعتي اصفهان را در بر مي گيرد. در مطالعه حاضر از روش نمونه برداري تصادفي طبقه بندي شده استفاده شد. نمونه ها از عمق 0 تا ۲0 سانتيمتري از سطح خاك و در كل 55 نمونه از كل منطقه در شبكه هاي 4×4 كيلومتر برداشت شد. pH ،هدايت الكتريكي خاك، درصد شن، رس، سيلت، درصد مواد آلي و غلظت كل سلنيوم توسط دستگاه XRF اندازه گيري شد. اما به لحاظ بالا بودن هزينه هاي XRF ،غلظت سلنيوم كل، تنها براي 7 نمونه مورد آناليز قرار گرفت. محاسبات آماري و زمين آماري به ترتيب توسط نرم افزار SPSS و WinGslibو نيز تهيه نقشه ها توسط نرم افزارهاي ILWIS و Surfer صورت گرفت.  نتايج و بحث: ميانگين غلظت سلنيوم در منطقه مطالعاتي 0.63 ميليگرم بر كيلوگرم خاك با حداقل و حداكثر 0.5 و 1.5 ميليگرم بر كيلوگرم ميباشد. براساس ضرايب همبستگي ميان غلظت سلنيوم و EC خاك، همبستگي مثبت و معني داري مشاهده شد. بنابراين از EC به منظور كاهش خطاي تخمين سلنيوم توسط ابزار كوكريجينگ استفاده گرديد. در اين پژوهش، حد آستانه كمبود براي سلنيوم كل خاك برابر 0.6 ميليگرم بر كيلوگرم و حد سميت اين عنصر براي انسان و دام از 5 ميليگرم بر كيلوگرم آغاز ميشود بر اين اساس بهطور ميانگين ميتوان منطقه مورد مطالعه را در محدوده كمبود سلنيوم معرفي كرد چرا كه بيش از 50 درصد نقاط داراي غلظت كمتر از0.6 ميليگرم بر كيلوگرم سلنيوم و حدود 1 درصد از نقاط، داراي غلظت بيش از حد مجاز سلنيوم در خاكهاي غيرآلوده هستند اما سميت اين عنصر براي انسان و دام در منطقه مطالعاتي مشاهده نمي گردد. بخشهاي وسيعي از استان اصفهان را اقليم خشك با خاكهاي داراي pH قليايي در برگرفته است. با توجه به اين نكته كه زمينهاي با غلظت پايين سلنيوم هم در كاربريهاي كشاورزي و هم غيركشاورزي مشاهده ميگردد، به نظر ميرسد نوع ماده مادري اين منطقه كه بيشتر سازندهاي آبرفتي رودخانه ي زاينده رود هستند از نظر سلنيوم فقير هستند. ازسوي ديگر كمبود اين عنصر در زمينهاي كشاورزي گوياي توجه نكردن كشاورزان اين منطقه ها به استفاده از كودهاي شامل سلنيوم است. بيشترين غلظت هاي سلنيوم در شهرستان مباركه قرار گرفته است كه محل قرارگيري صنايع عظيم فولاد در منطقه است. جهت وزش باد غالب منطقه به عنوان عامل تهديد در انتقال انتشارات اتمسفري حاوي سلنيوم از مناطق صنعتي شهرستان مباركه به منطقه هاي پر جمعيت تر استان معرفي ميگردد. نتيجه گيري: تمركز صنايع در شهرستان اصفهان و نواحي اطراف آن، غلظت سلنيوم را در اين منطقه ها بيشتر از نواحي مجاور كرده است و صنايع فولاد موجود در شهرستان مباركه عاملي در جهت ورود سلنيوم به اتمسفر و در نهايت خاك است. باد غالب منطقه نيز چه بسا در انتقال اين انتشارات به قسمتهاي شمال شرق منطقه، مؤثر ميباشد. اين در حالي است كه در غالب منطقه مورد مطالعه، كمبود اين عنصر مشاهده ميگردد كه استفاده از كودهاي شامل سلنيوم لازم به نظر ميرسد.