تطور تاريخي عوامل انس دال و مدلول در ميراث منطقي مسلمانان

فرايند تحقق دلالت، از عناصر گوناگوني تشكيل شده است كه انس دال با مدلول مهم ترين آنهاست؛ چراكه انس، ربط‏دهنده دال و مدلول به يكديگر و زمينه ساز اصلي براي انتقال ذهني است. اين انس، همچون هر پديده امكاني ديگر براي تحقق نيازمند علت است؛ ازاين‌رو اين پرسش پديد مي آيد كه عوامل تحقق انسِ دال با مدلول چه اموري هستند؟ منطق دانان مسلمان، در صدد برآمده اند با شناسايي گونه هاي مختلف علت انس دال و مدلول، راه را براي تقسيم دلالت هموار سازند. آنان عناصر سه گانه عقل، طبع و وضع را به عنوان عوامل ايجادكننده انس دال و مدلول معرفي كرده اند و بر اساس آن دلالت را به سه دسته عقلي، طبعي و وضعي تقسيم نموده اند. به جهت گنجانده شدن بحث دلالت در مباحث الفاظ در منطق، اهتمام منطق دانان بيشتر به اقسام دلالت هاي وضعي لفظي يعني مطابقي، تضمني و التزامي معطوف شده است و تقسيم اوليه دلالت از نگاه آنان دور مانده است. اين نوشتار در صدد آن است با روش كتابخانه اي، ابتدا به بررسي سير تاريخي تقسيم دلالت در ميراث منطقي مسلمانان بپردازد و سپس با رويكرد تحليلي، هويت دلالت هاي مذكور را بررسي و نقد كند. بر اساس اين مقاله هيچ يك از عقل، طبع و وضع، علت انس نيستند، بلكه عامل ايجاد كننده انس دال با مدلول عبارت است از: التفات مكرّر و هم زمان به دال و مدلول يا التفات شديد و هم زمان به دال و مدلول.