گونه شناسي مساجد سنتي خراسان (شمالي– رضوي– جنوبي) بر مبناي فضاي باز و نيمه‌باز

مسجد پيامبر(ص) الگوي اوليه معماري مساجد، تركيب ساده‌اي از فضاي باز و نيمه‌باز بود كه در ايران پيش از همه در مساجد خراسان رايج گشت و تداوم يافت. مساجد خراسان در دو دوره سبك خراساني و سبك آذري الگوي معماري مساجد ايران بوده‌اند و در هر دو دوره فضاي باز و نيمه‌باز نقش اصلي را در الگوي مساجد داشته‌اند. ازآنجاكه تحقق بومي اين الگو در منطقه خراسان داراي تنوع قابل‌توجهي است، الگوشناسي دقيق و خلاق اين نمونه‌ها براي هر نوع تداوم هويتي از اهميت بالايي برخوردار است. در اين جريان الگوهاي معماري مساجد كه تحت تأثير رويدادهاي بومي، اقليمي، فرهنگي و مذهبي هستند، مطالعه مي‌شوند. همچنين لازم است روند اين تغيير و تحولات مورد بررسي قرار گيرد. براي رسيدن به الگوي مناسب در جهت طراحي مساجد معاصر، شناخت دقيق اين الگوهاي سنتي و بومي ضروري است. از اين‌رو كليه مساجد ثبت‌شده در ميراث فرهنگي در منطقه خراسان بزرگ فارغ از مرزبندي‌هاي شمالي، جنوبي و رضوي به‌عنوان نمونه‌هاي مورد مطالعه انتخاب شده‌اند. پژوهش پيش رو به روش تفسيري تاريخي است كه هدف آن، گونه شناسي مساجد اين منطقه بر اساس اجزاي فضايي همچون فضاي باز و نيمه‌باز و فرم كالبدي فضايي وابسته به آن است. بر اين اساس مساجد بر مبناي دارا بودن و نبودن فضاي باز به دو گونه مساجد صحن دار و بي صحن دسته‌بندي مي‌شوند. مساجد صحن دار نيز خود به سه دسته تقسيم مي‌شوند كه عبارت‌اند از مسجد صحن دار با كشيدگي صحن در راستاي قبله، مسجد صحن دار با كشيدگي صحن عمود برجهت قبله و مساجدي با صحن مربع شكل. همچنين هركدام از اين سه گونه خود به زيرگونه‌هايي تقسيم‌شده و به ترتيب از ساده‌ترين و بنيادي‌ترين الگو تا پيچيده‌ترين آن‌ها، به تفكيك و بر اساس نوع تركيب اجزاي كالبديشان معرفي مي‌شوند و همچنين رابطه‌ هرگونه با گونه‌هاي ساده‌تر پيش از خود نشان داده خواهد شد.