نگاهي تازه به بن‌مايۀ «جام» در ديوان حافظ

برخي كلمات و تركيبات در ديوان حافظ هست كه توجه دقيق به آنها ما را به دنياي شعر و انديشه او نزديك مي‌كند. از جملۀ اين كلمات و تركيبات «جام» و مترادف هاي آن است. بسامد كلمه جام و مترادف هاي آن در ديوان حافظ از تعلقِ خاطر زياد او به جام نشان دارد. در اين مقاله، براي بررسي جام در ديوان حافظ ، درباره اهميت جام در ادبيات فارسي و ديوان حافظ، نظر شارحان متقدم و معاصر درباره معنا و كاركرد جام در حافظ بيان شده است. متن مقاله به دو قسمت تقسيم مي شود: در قسمت اول، جام در سنت شعري قبل از حافظ بررسي شده است. قبل از حافظ، غالباً سه نوع جام يا شراب داريم: زميني، عرفاني و خيامانه. در قسمت دوم، ذيل عنوان‌هايي، به هنرنمايي هاي حافظ با جام پرداخته شده است: 1. تكرار و برجسته‌كردن جام و تبديل آن به بن‌مايه نمادين، 2. تقابل سازي با جام و به‌كاربردن آن همچون ابزاري براي مبارزۀ سياسي و اجتماعي، 3. اختلاط معاني و كاركردهاي گوناگون و متضاد جام با يكديگر، 4. ساخت بيانِ متناقض نما با جام و خلق ابيات شاهكار. مقاله حاضر، با روش توصيفي و تحليلي، در پايان نتيجه مي گيرد كه حافظ آگاهانه با تكرار جام آن را برجسته و نمادين ساخته و با اختلاط معاني ايراني و اسلامي جام، منشوري ساخته كه هر خواننده اي، به فراخور تجربه و دانش خود، مي تواند معاني گوناگوني از آن دريافت كند.