منشآت‌نويسان صاحب سبك در ادبيات ديواني ايران (بازگشت ادبي تا عصر ناصري)

(Iran's Influential Correspondence Writers in Court Literature (Literary Return to the Nasser Al-Din Shah's Era

از ديرينه­ ايام، ديوان رسائل در شمار مهم­ترين دواوين سلسله­ هاي حاكم در ايران بوده و همواره، مُنشات­ نويس جايگاهي معتبر و مقامي ارزشمند را در ميان درباريان داشته است. دبيران و كاتبان كه معمولاً به پشتوانه خانواده ­هاي صاحب فضل و ادب وارد تشكيلات ديوانسالاري مي­ شدند و به ياري كياست خويش مراتب ترقي را مي ­پيمودند، عاقبت مسئوليت خطير انشاي مكاتباتي را بدست مي­ آوردند كه سرنوشت مملكت را تعيين مي­ كرد. اغلب، ترسل ­نويساني «مُنشي­ خاصۀ ديوان اعلي» مي ­شدند كه از دانش نويسندگي، علوم ادبيه و هنر خوشنويسي توأمان برخوردار بوده و در نگارش فرمان­ نويسي و عريضه­ خواني مهارت ويژه داشته باشند. از قرن ششم هجري، در ميان صاحبان قلم كه در دارالإنشا اشتغال داشتند، فرهيختگاني به دُستورنامه ­نويسي و منشآت ­نگاري روي آوردند. دُستورنامه يا دَستور دبيري حاوي قواعد و موازين مرسوم و متداولِ انشا­نويسي و منشآت هم به سوادنامه­ هاي سلطاني- ديواني و اخواني اطلاق مي ­شد. از اين روي منشآت­ نويسان ديوانسالار با تدوين سندنوشته­ هاي منثور توانستند مختصات تغييرات زباني و تحولات ساختاري نثر فارسي را با گذر زمان امكان پذير سازند و اطلاعات دقيقي از انواع نوشتار و واژگان كاربردي و ناشناخته را ارائه نمايند. پژوهش حاضر، به واكاوي منشآت ­نويساني پرداخته كه از دوره زنديه تا ميانه عصر ناصرالدين ­شاه قاجار، نثر دبيري و ديواني را تعالي بخشيده ­اند.

During the period of literary return, the epistemology of the secretary and the teachings of epistemology writing flourished, and abiding works emerged in the form of social-court literature. Understanding the concept of epistemology writing and the introduction of stylistic epistemology writers in Iranian court literature is one of the main objectives of this study, which is revealed through biographies, literary status and stylistic and individual characteristics. This article is descriptive-analytical and where necessary, discusses practical definitions, types of correspondence, epistemology writers (stylist), etc. In order to match the title and content of this article with a historical and literary perspective, we have used all available sources and references, epistemology books, court documents and correspondences. One of the main findings of this study is the causes and factors that have influenced the stylistic characteristics of epistemology writers during Zand and Qajar dynasties. Literary device mastery, gaining posts in state (court), thinkers’ appraisal on their style and following orders on correspondence formats are factors that influenced their particular writing style. Another result of this article is the association with the genre of court literature, in which epistemology writing and epistemology writers can make a significant contribution to the evolution of scribe's prose and social and court lexicography.