بررسي تطبيقي شخصيت ابراهيم ادهم در سه تذكره «طبقات ‌الصّوفيّه، تذكرة الاولياء و نفحات‌ الأنس»

A comparative study of the character of Ibrahim Adham in Tabaghat Sufia, Tazkirat al-Awliya and Nafahaat ol-Ons

طبقات‌الصوفيۀ خواجه عبدالله انصاري (قرن پنجم) و تذكرةالاولياء عطّار (قرن ششم) و نفحات‌الانس جامي (قرن نهم) از جمله تذكره ­هاي مدوني هستند كه نويسندگان آنان در سه دورۀ متوالي، با هدفي مشترك كه همانا تعليم مباني تصوف بود و البته مطابق با مشخصه ­هاي فكري متفاوت، به تبيين ابعاد شخصيت مشايخ و از جمله ابراهيم ادهم پرداختند. ابراهيم ادهم از صوفيان بزرگ قرن دوم بود كه به دليل نقش بسزاي او در تحول مباني زهد و گوشه­ گيري، مورد توجه تذكره­ نويسان قرارگرفته­ است. در اين پژوهش، ضمن نگاهي به آثار تاريخي و آثار صوفيان تا روزگار جامي به بررسي تطبيقي شخصيت اين صوفي بزرگ در اين سه اثر پرداخته ­ايم. حاصل اين بررسي نشان مي­دهد در طبقات­ الصوفيه بعد صوفي ­گري ابراهيم ادهم محوريت دارد و انصاري چه بسا به سبب مباني اعتقادي خود، بعضي از صوفيان را بر ابراهيم ادهم ترجيح داده است و او را صوفي زاهد و متوكل مي­داند. در تذكرةالاولياء، بعد انساني ابراهيم ادهم برجستـه شده و از او به عنوان فردي پوينده در مسير انسانيت و آزادانديش و مبارزي مردمي ياد شده­ است. در عين حال، جامي سعي مي­كند صرفاً ابراهيم ادهم را به ­صورت يك صوفي اخلاق مدار به تصوير بكشد­. در اين مقاله، به دلايل احتمالي اين تصاوير متفاوت نيز اشاره شده است؛ از جمله اينكه خواجه عبدالله انصاري بيشتر تصوف و راه و رسم صوفيانه را مد نظر داشته و عطّار نگاه هنري­تر دارد و جامي روش استدلالي ­تر را مي­ پسندد.

Tabaghat Sufia of Ansari (fifth century) and Tazkirat al-Awliya of Attar (sixth century) and Nafahaat ol-Ons of Jami (ninth century) are among the biographies written in three consecutive periods with the sole purpose of teaching the basics of Sufism according to the intellectual attributes. These works explore the personality traits of some scholars including Ibraham Adham. Adham was one of the great Sufis of the second century. He has attracted the attention of biographers due to his significant role in the evolution of the principles of asceticism. This study casts a look at the historical works of Sufis until the time of Jamie and focuses on the Sufi character of Ibraham Adham and some of his beliefs comparatively as presented in the above-mentioned biographies. The results of the study show that Sufism is central to Adham’s character, and Ansari prefers him to other Sufis as an ascetic and a rhetorician. In Tazkirat al-Awliya, however, the humanity side of Adham is highlighted, and he is considered as a man who is on the path of humanity, free thinking, popular campaign and morality.. This study also provides possible reasons for the difference of attitudes in this regard. As a general finding, Ansari is more concerned with Sufism and Sufi ways, Attar deals more with artistic aspects and Jami prefers reasoning approaches.