جستاري روايت‌پژوهانه پيرامون باغ ايراني از نظرگاه متون و سفرنامه‌ها (نمونه موردي: باغ‌هاي تهران در دوره قاجار)

A Narrative Inquiry about Persian Gardens from Travel Literature and Journals’ Point of View Case Study: Tehran Gardens in the Qajar Period

عصر قاجار يكي از ادوار مهم فرهنگي، اجتماعي، سياسي و از نقاط عطف تاريخي است كه سياحان زيادي را روانه ايران كرد. بسياري از آن‌ها پس از بازگشت به كشورهاي خويش، به نگارش خاطرات سفر همت گماشتند كه صرف‌نظر از كاستي‌هاي محتوايي يا روشي، از اسناد معتبر تاريخي به‌حساب مي‌آيند و تصويري از وضعيت آن زمان روايت مي‌كنند. سفرنامه‌ها از مهم‌ترين اسناد تاريخ هر جامعه و از منابع دست ‌اول پژوهش‌ به‌شمار مي‌روند. هدف از اين پژوهش، واكاوي روايت‌پژوهانة مفهوم «باغ» از نظرگاه متون و سفرنامه‌هاي دورة قاجار است و سعي دارد به اين پرسش پاسخ دهد كه «آيا مي‌توان با واكاوي روايت‌ها در سفرنامه‌ها و متون دورة قاجار، مفهوم "باغ" را صورت‌بندي كرد؟». اين تحقيق به لحاظ «ماهيت پژوهش»، از گونه تحقيقات «كيفي» و به‌لحاظ قصد از پژوهش، «تاريخي-تفسيري» است كه به فهم پديده‌ها بر اساس معاني كه آدميان براي آن‌ها به وجود آورده‌اند، مي‌پردازد. راهبرد پژوهش، «روايت‌پژوهي» و از نظر ديد شكلي، «تاريخ شفاهي» است. نتايج نشان مي‌دهد كه ديدگاه اغلب سفرنامه‌نويسان پيرامون مفهوم «باغ» را مي‌توان در سه صورت روايت‌گري دسته‌بندي كرد: «روايت باغ‌هاي اقامتي»، «روايت باغ‌هاي حكومتي» و «روايت باغ‌هاي تفرجگاهي». بيشترين اسناد تاريخي - روايي مربوط به دورة ناصرالدين‌شاه است و از دوران سلطنت مظفرالدين‌شاه، سفرنامه‌اي يافت نشد. آنچه در ميان همه روايت‌ها مشترك است، اهميت باغ در اين دوره تاريخي است، چرا‌ كه اكثر متون بر اين امر تأكيد دارند كه حدود دوسوم مساحت شهر تهران در دوره قاجار را باغ‌هاي بسيار بزرگ تشكيل داده و بيشترين تأكيدِ سفرنامه‌ها بر باغ گلستان بوده است.

Travel literature is among valuable and first-hand historical sources of every society that can serve research. During the Qajar era, which is a significant cultural, social and political periods and a turning point in Iran’s history, many travelers visited the country. After returning to their homelands, many of them wrote their journey memories. Apart from some content or methodological shortcomings, these written memories are valid historical documents that narrate Iranians’ traditions, lifestyle, social conditions, and administrative organization. The present research study seeks to investigate the narrative concept of “garden” from the perspective of Qajar texts and travelogues. It attempts to answer the following question: Is it possible to form the concept of “garden” through investigating narratives of Qajar travelogues and texts? The present study is qualitative in nature and historical-interpretive in purpose to figure out phenomena based on the meanings that people attach to them. The research strategy is narrative enquiry and in terms of form, the study can be classified as oral history. Results suggest that travelers’ views on “garden” can be classified into three forms of narratives: residential garden narrative, governmental gardens narratives, and recreational gardens narrative. The majority of historical documents pertain to the reign of Nasereddin Shah, while no travelogue was found from Mozafareddin Shah. Equally shared and found among all narratives is the importance of garden in that historical period. Most travelogues and texts confirm that during the Qajar era two thirds of Tehran comprised of large gardens that were mainly emphasis on Golestan Garden.