چارتاقي، تداوم تقدس كوه در آيين‌ها، معماري و منظر ايران

چارتاقي حجم اصلي، پايه و با فراواني زياد در معماري ايران است. از كاركردهاي قديمي اين عنصر مي‌توان به ساخت نيايشگاه مهر، آناهيتا و سپس آتشكده اشاره كرد كه پس از ورود اسلام نيز، به عنوان شاكلۀ اصلي مسجد و امامزاده مورد استفاده قرار گرفته است. بسياري از صاحب‌نظران، چارتاقي را نه صرفاً عنصري عملكردي، بلكه داراي جنبه‌هاي اسطوره‌اي و مقدس معرفي مي‌كنند. از سويي در ميان اساطير ايراني، كوه عنصري چندوجهي، كاركردي و مقدس بوده است. به همين خاطر، بسياري از آيين‌هاي باستاني در ارتباط مستقيم با كوه‌ها برپا مي‌شده و غارهاي داخل كوه نيز مانند ساير تمدن‌ها، از اولين معابد در ايران محسوب مي‌شوند و مشاهده مي‌شود ايرانيان معابد خود را با توجه به تقدس كوه و غار بنا كرده‌اند. گاهي معابد را در دامنه يا بالاي كوه و گاهي همچون ايلامي‌ها، آنها را به شكل زيگورات و با الهام مستقيم از كوه مي‌سازند. بدين‌ترتيب، معماري ساختۀ بشر، گاه تقدس خود را از كوه مي‌گيرد. لذا در ارتباط با چارتاقي اين سؤالات مطرح است كه ريشۀ تقدس آن چيست و چه ارتباطي ميان جنبه‌هاي اسطوره‌اي و تقدس آن مانند زيگورات با كوه وجود دارد؟ پژوهش حاضر با روش كيفي مطالعۀ اسنادي و با رويكردي اكتشافي به بررسي آيين‌هاي مشترك طواف و قرباني ميان سه عنصر كوه، زيگورات (به عنوان عنصر واسطه) و چارتاقي و همچنين رابطۀ هريك از اين عناصر با مهر يا خورشيد پرداخته است. نتايج پژوهش نشان مي‌دهد با ازميان‌رفتن زيگورات‌ها در ايران، رابطۀ ميان كوه و معماري معابد ايران ازبين نرفته است. مي‌توان گفت اين رابطۀ اسطوره‌اي كماكان ميان چارتاقي و كوه برقرار بوده و به تعبيري چارتاقي تداوم تقدس كوه در معماري ايران است.