بررسي رابطۀ خدا و انسان در تحليل گفتمان تمثيل «ارباب و بنده» در برخي متون عرفاني از ترمذي تا عطار

در يك نگاه جزئي‌نگر، تمثيل صنعتي ادبي است كه انديشمندان بلاغت آن را ذيل علم بيان و از اقسام تشبيه بررسي مي‌كنند؛ اما با يك كل‌نگريِ برآمده از رويكرد‌هاي گفتماني به زبان، تمثيل ابزار گفتمان‌سازي است كه صوفيه در طول تاريخ تصوف همواره كوشيده‌اند به كمك آن به عناصر معنوي و روحاني تجربه‌‌هاي عرفاني خويش هيأتي مملوس و محسوس ببخشند و مخاطب عام و ناآشنا را به ساحت درك‌ناشدنيِ تجاربي كه از آن خود ايشان يا صوفيان ديگر است وارد كنند. چنانچه بر ظرفيتهاي تمثيل عرفاني به منزله يك مفصل‌بندي گفتماني متمركز شويم خواهيم ديد كه هر تمثيل با قراردادن نشانه‌هاي زباني در يك رابطه خاص معنايي را ايجاد و معناهاي بالقوه‌اي را طرد مي‌كند. از اين منظر، تمثيل ابزاري گفتمان‌ساز است كه هم‌زمان به بازتوليد گفتمان مورد نظر نويسنده و ساخت‌شكني نظامهاي معنايي رقيب مي‌پردازد. پژوهش حاضر با تكيه بر چنين نگرشي و به كمك مباني و ابزارهاي روش‌شناختي نظريه گفتمان لاكلائو و موف به بررسي تمثيل »ارباب و بنده « به عنوان يكي از پرتكرارترين تمثيل‌ها در تبيين جوانب مختلف رابطه ميان انسان و خدا در برخي متون عرفاني مي‌پردازد. يافته‌هاي پژوهش نشان مي‌دهد متصوفه اين تمثيل تكرارشونده را براي بازتوليد چهار گفتمان مختلف »فرمان‌برداري و اسارت « »رضا و اردات « »عشق و انبساط « و »آزادي و وحدت « به كار گرفته‌اند كه هر يك به ترتيب درصدد تعريف رابطه‌اي حقوقي، اخلاقي، عاشقانه و معرفت‌شناختي ميان خدا و انسان برآمده‌اند.