بازپژوهي معناي آيات اضلال الهي از منظر علامه طباطبائي و زمخشري

A Review of the Meaning of the Qur’anic Verses of Divine Misguidance according to Allameh Tabatabai and Zamakhshari

موضوع انتساب اضلال انسان به خداوند، در آياتي از قرآن كريم مطرح شده ‌است. اين امر در نگاه نخست، ناسازگار با عدل الهي و اختيار انسان است؛ ازاين‌رو انديشمندان اسلامي با آراي گوناگون در رفع اين تعارض كوشيده‌اند. در پژوهش پيش‌رو كه به روش تحليلي و داده‌پردازي توصيفي ـ انتقادي و با انگيزة تبيين دقيق ماهيت اضلال الهي انجام يافته، رويكرد عقلي دو مكتب شيعي و معتزلي از نگاه علامه طباطبائي و جارالله زمخشري بررسي و تحليل شده است. هر دو انديشمند، اضلال خداوند را عدم ايصال به مطلوب، عدم لطف، واگذاشتن در مسير گمراهي و مجازات عملكرد سوء و اختياري انسان بيان كرده‌اند؛ اما علامه با نگاهي فلسفي و دقيق‌، اين فرايند را تبيين كرده ‌است. علامه در خصوص حوزة اختيار انسان در افعال اختياري، آموزة «امر بين الامرين» را منطبق بر مباني هستي‌شناسي اسلامي مي‌داند و در مقابل، زمخشري «تفويضي» مي‌انديشد؛ اما در مسئله اضلال الهي كه نتيجة قهري سوء اختيار انسان است و حوزة فعل الهي به‌شمار مي‌رود، نزاعي نداشته، آن را منافي با اختيار آدمي و عدل الهي نمي‌دانند. چگونگي استدلال و تطبيق آراي ايشان در اين جستار، به‌روشني بررسي شده است.

The subject of attributing of man to God is raised in the verses of the Holy Qur'an. At first glance, this seems to be inconsistent with divine justice and man’s free will; therefore, Muslims thinkers have tried to resolve this conflict presenting various opinions. Using this study which based on descriptive-critical data processing, aims at explaining the exact meaning of divine misguidance and examining, the intellectual approach adopted by Shiite and Mu'tazilite schools in the light of "Allameh Tabatabai" and "Jarullah Zamakhshari’s views". Both thinkers hold that divine misguidance is represented in not on forwarding to the desired objective, lack of grace, one in the wrong way, for punishment man’s misconduct and man’s freedom of choices; but Allameh has explains through process with a precise philosophical and view. Regarding the area of man’s free will in voluntary actions he considers the doctrine that man’s action is something “between determination and free will” to be in agreement with Islamic ontological principles. On the other hand, Zamakhshari thinks man has free will in actions. They, however, do not have difference of opinion over the question of divine misguidance which is inevitable result of man’s bad choice and is considered within the domain of divine action and they do not consider this question to be contrary to human free will and divine justice. This article clearly examines how to prove and compare the views of the two thinkers.