مفهوم اجتماع [محلي] در نظريه هاي جامعه‌شناسي شهري: ملاحظات كاربست نظريه ها در برنامه‌ريزي شهري

در پارادايم جديد برنامه‌ريزي شهري، اجتماع جايگاهي كليدي در طرح‌ها و برنامه‌هاي شهري دارد. از اين‌ رو، از اوايل دهه 1380، پژوهش‌هاي متعددي در ايران با موضوع چگونگي كاربرد اجتماع در برنامه‌ريزي شهري انجام شده و برنامه‌هاي شهري گوناگوني با تكيه بر مفهوم اجتماع تهيه شده است. اگرچه برخي مطالعات و برنامه‌ها، محله را معادل اجتماع در نظر مي‌گيرند، برخي ديگر معتقدند اساساً مفهومي معادل اجتماع در ايران وجود نداشته و مفاهيم اجتماع در جامعه‌شناسي شهري غرب را بدون در‌ نظر‌ گرفتن ملاحظات مرتبط با زمينه اقتصادي، سياسي، اجتماعي و فرهنگي كاربست اين مفاهيم به كار گرفته‌اند. همين امر باعث شده تلقي يكساني از اجتماع در ميان برنامه‌ريزان شهري وجود نداشته باشد و برنامه‌هاي تدوين‌ شده بر مبناي مفاهيم غربي اجتماع، در عمل موفقيت لازم را به دست نياورند. از اين‌ رو، پيش از به كارگيري اجتماع در نظام برنامه‌ريزي ايران، با توجه به تعدد مفاهيم اجتماع در جامعه‌شناسي غرب، لازم است مشخص شود كه كدام مفهوم از اجتماع براي كاربست در نظام برنامه‌ريزي شهري ايران مناسب است؟ با اين حال، پرداختن به اين پرسش نيازمند پاسخگويي به سه پرسش بنيادين ديگر است: (1) مفهوم اجتماع در نظريات جامعه‌شناسي شهري چيست و هر يك از اين نظريات براي كاربست در چه شرايطي مناسب است؟ (2) مفهوم اجتماع در پارادايم جديد برنامه‌ريزي شهري چيست و ريشه در كدام يك از نظريات جامعه‌شناسي شهري دارد؟ و (3) پيشينه اجتماع در ايران چيست و در حال حاضر اجتماع چه مفهومي در ايران دارد؟ پژوهش حاضر سعي دارد با بهره‌گيري از مرور روايتي نظريات اجتماع و بررسي تطبيقيِ كشف مغايرت به روش كيفي به پرسش نخست پاسخ دهد. به اين منظور، نظريات بنيادين اجتماع با استفاده از مطالعات اسنادي مرور شده‌اند. سپس شباهت‌ها و تفاوت‌هاي نظريات با يكديگر با استفاده از بررسي تطبيقي شناسايي و ريشه اين شباهت‌ها و تفاوت‌ها با بهره‌گيري از تحليل محتواي كيفي، تبيين شده است. نتايج اين پژوهش نشان مي‌دهد كه بهره‌گيري از نظريات گوناگون اجتماع نيازمند در نظر گرفتن همزمان سه عامل است: (1)زمينه اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و سياسي شهر يا محله هدف، (2) نظريه برنامه‌ريزي شهري ملاك پژوهش يا تدوين برنامه و (3) هدف از انجام مطالعه يا تدوين برنامه.