ماليه و وضع مالي ايران در دوره صدارت حاج ميرزا آقاسي

ورشكستگي مالي دولت ايران در پايان دوره سلطنت محمد شاه قاجار (12501264 ق) واقعيتي انكارناپذير است. با وجود اين، چرايي اين موضوع همچنان مبهم باقي مانده است. غالب منابع عصر ناصري و همچنين پژوهش هاي جديد، اين وضعيت را ماحصل سياست ها و اقدامات مالي حاج ميرزا آقاسي، صدر اعظم محمد شاه دانسته اند. اين در حالي است كه به‌نظر مي رسد عوامل ساختاري و اساسي ديگري در شكل گيري بحران مذكور دخيل بودند. در اين زمينه مي توان در كنار مشكلات مالي ميراث دوره هاي قبل، از شورش و ناآرامي هاي اوائل سلطنت محمدشاه، جنگ هرات، قحط سالي و وبا نام برد. پژوهش حاضر با تكيه بر اسناد ديواني، ضمن بررسي اوضاع سياسي و اقتصادي ايران در دوره محمد شاه، عوامل اساسي مؤثر در ايجاد بحران مذكور را مورد واكاوي قرار داده است. بنا بر يافته هاي اين پژوهش، نه تنها سياست هاي مالي حاج ميرزا آقاسي عامل اين ورشكستگي نبود، بلكه اقدامات او دست كم در برهه اي كوتاه به بهبود اوضاع مالي مملكت منجر شد. با اين حال در پي تشديد ناآرامي ها در سال هاي پاياني حكمراني محمد شاه و در نتيجه ناتواني حكومت مركزي در وصول ماليات و فساد دستگاه ماليه از يك سو، و خروج مسكوكات و افزايش تيول به سبب كمبود نقدينگي از سوي ديگر، كاهش درآمد خزانه و كسري در جمع و خرج را در پايان صدارت آقاسي به دنبال داشت.