بازخواني المُعجم في معايير اشعار العجم به مثابۀ تحريري از نقد الشّعر

با اندك‌مايه‌اي از احتياط، آن هم به اين دليل كه در المعجم في معايير اشعار العجم(حدود 630 ق.) دربارۀ تأثيرپذيري شمس قيس رازي از نقد الشّعر قدامه‌بن جعفر (337ـ260 ق.) تصريحي وجود ندارد، مي‌توان در آشنايي شمس قيس با ايده‌ها و آراي قدامه پيرامون نقد شعر كه بنا بر تلقّي قدمايي به معناي معرفت محاسن و معايب شعر بوده‌است و بازآوري آن‌ها در المعجم، ترديدي به خود راه نداد. آنچه اين ادّعا را توش و توان مي‌بخشد، به‌ويژه اين‌هماني‌هايي است كه دربارۀ عيوب شعر و بحث‌هايي بر سَرِ عيوب معاظله، تناقض، تخليع، خطاهاي لفظي، خطاهاي معنوي، كيفيّت مدح و... در اين دو كتاب وجود دارد. برخي اشعاري كه شمس قيس در كتاب خود به استشهاد آورده نيز فارسي شدۀ شواهد شعري نقد الشّعر در همان مواضع است. البته گاهي شمس قيس در مسائل بلاغت و نقد شعر نظرهايي هم دارد كه دربردارندۀ چيزهايي افزون بر نظر قدامه و گاه متفاوت با آن است. خاصّه يكي از جذّاب ترين اين هماني‌هاي المعجم با نقد الشّعر، در ديدگاه هاي اين دو نويسنده دربارۀ «مدح» قابل رديابي است؛ ديدگاه هايي كه كه تأثيرپذيريِ حكما و ادباي اسلامي از فكر يوناني و ارسطويي در مسئلۀ اخلاق را نيز آينگي مي‌نمايد. گذشته از اين ها، نقد الشّعر نخستين كتاب بلاغي‌ اي است كه در آن، بلاغت يوناني به بلاغت اسلامي آميخته‌است. از اينرو شمس قيس رازي را به سبب تأثيرپذيري اي كه از برخي ايده ها و آراي قدامه داشته است، بايد كسي دانست كه به واسطۀ وي گزاره‌هايي از فكر فلسفي و بلاغي يوناني به كتاب‌هاي بلاغي فارسي راه يافته‌است و آثار بلاغي و ادبي متأثّر از خود را نيز به قدر وُسع از آن برخوردار نموده‌است. نهايتاً از مقايسۀ المعجم في معايير اشعار العجم و نقد الشّعر به آشكارگي برمي آيد كه آن نظام‌مندي‌ اي كه در الگوي پيشنهادي قدامه براي بازشناساندن جيّد و ردي شعر از يكديگر هست و با تعريف وي از شعر پيوندي انداميك دارد، در المعجم نيست.