بازنمايي مفهوم ايران‌ در عصر ايلخاني (بر اساس منظومه‌هاي تاريخي)

پس از استقرار دولت ايلخاني بار ديگر نام ايران به عنوان سرزميني داراي استقلال سياسي و جغرافيايي احيا گرديد و ايلخانان حاكمان سرزمين پهناور ايران از جيحون تا فرات خوانده شدند. در تاريخ‌هاي منثور و منظوم دورۀ ايلخاني نيز به اين موضوع اشاره شده است. در اين پژوهش چگونگي بازنمايي مفهوم ايران در منظومه‌هاي تاريخي مهم عصر ايلخاني، يعني همايون‌نامۀ زجاجي، شهنامۀ چنگيزي، ظفرنامۀ مستوفي و شهنشاه‌نامۀ تبريزي بررسي شده است تا مشخص شود كه شاعران اين حماسه‌هاي تاريخي چقدر در راستاي بازنمايي نام ايران گام برداشتند و چقدر كوشيدند تا قلمرو حكمراني ايلخانان را ايران‌زمين بنامند و آن را با قلمرو پادشاهي ايران باستان منطبق سازند. نتايج حاصل از اين پژوهش نشان مي‌دهد كه در اين منظومه‌ها دو نگرش متفاوت نسبت به مقولۀ ايران وجود دارد: در شهنامه، ظفرنامه و شهنشاه‌نامه كه در دربار ايلخانان مسلمان سروده شده، بارها قلمرو فرمانروايي ايلخانان، ايران و ايران‌زمين ناميده و حدود آن از جيحون تا روم و مصر ذكر شده است؛ همچنين حاكمان ايلخاني، شاهاني ايراني پاسدار مرزهاي ايران‌زمين معرفي شدند؛ اما در همايون‌نامه كمتر چنين نمونه‌هايي ديده مي‌شود. به نظر مي‌رسد كه مهم‌ترين دليل رويكرد متفاوت همايون‌نامه اين است كه اين منظومه در اوايل شكل‌گيري دولت ايلخاني سروده شده است؛ زماني كه هنوز به مفهوم ايران و هويت ايراني كمتر توجه مي‌شد؛ اما سرايش سه منظومۀ ديگر در دورۀ ثبات و اقتدار ايلخانان انجام شده است. ديدگاه‌هاي شخصي شاعران نيز در اين رويكرد مؤثر است، هدف اصلي زجاجي روايت كردن تاريخ اسلام بوده است، بدون اينكه دغدغۀ پرداختن به تاريخ ايران و هويت ايراني را داشته باشد؛ اما كاشاني و به‌ويژه مستوفي و تبريزي ديدگاه ايران‌گرايانۀ خود را در تفسير حوادث تاريخي دخالت دادند. وجود دو رويكرد متفاوت و معنادار در اين آثار نشان مي‌دهد كه شاعران آگاهانه و هدفمند به كاربرد نام ايران و ايران‌زمين در آثار خود توجه داشتند؛ علاوه بر اين ثابت مي‌شود كه در دورۀ تثبيت حكومت ايلخاني، بار ديگر ايران‌زمين به عنوان سرزميني مستقل با مرزهاي جغرافيايي معين شناخته مي‌شده ‌است كه پادشاهان وظيفۀ خود مي‌دانستند تا از آن در برابر دشمنان متجاوز دفاع كنند.