روند دستوري‌شدگي انگار / انگاري

در زبان فارسي امروز، «انگار» و «انگاري» دو قيد وجهي‌اند كه بر شك و ترديد و تشبيه و تمثيل دلالت دارند. منابع دستوري در خصوص ساخت و كاركرد اين دو قيد غالباً سكوت كرده‌اند، اما به نظر مي‌رسد كه ساخت «انگاري» را مشابه «گوئي» و «پنداري» و از منشأ فعل دوم‌ شخص مفرد در نظر گرفته‌اند. در اين پژوهش، صورت و كاركرد قيدهاي «انگار» و «انگاري» در دوره‌هاي مختلف زبان فارسي بررسي‌شده و با استفاده از شواهد موجود در آثار فارسي دوران ميانه و نيز متون فارسي قديم (نثر و نظم فارسي پس از اسلام)، روند دستوري‌شدگي و تبديل اين دو صورت زباني به قيد، با توجه به تحولات معنايي، مورد بررسي قرار گرفته است. بر اين اساس، فعل hangār/ hangārd در فارسي ميانه از درجه قوي ريشۀ kar در زبان هاي ايراني دوره باستان، به معني «فكر كردن»، با پيشوند ham ساخته‌شده و با معني اصلي «در نظر داشتن»، به كار رفته است. با تحولات معنايي، اين فعل معني «برشمردن» و سپس، «فرض كردن» حاصل كرده است و صورت امر آن، «انگار»، با قرار گرفتن در جايگاه نخستين جمله و پذيرفتن بند پيرو در نقش مفعول، مقوله‌زدايي شده و ضمن بازتحليل در ذهن اهل زبان، به قيد «انگار» بدل شده است. از سوي ديگر، در فارسي ميانه، با افزودن تكواژ ē (ياي مجهول) به ماده مضارع، وجه تمنايي فعل ساخته مي‌شده كه كاركرد اصلي آن، بيان فرض بوده است. «انگاري» بازماندۀ همين ساخت است كه به فارسي نورسيده و به‌تدريج، با از ميان رفتن شيوه بازنمايي وجه در ساختمان فعل، به قيدي وجهي براي دلالت بر تشبيه و تمثيل و گاه شك و ترديد بدل شده است. شباهت آوايي صورت دستوري‌شدۀ «انگاري» به فعل دوم‌ شخص مفرد از مصدر «انگاشتن»، موجب بازتحليل‌شده و به‌اشتباه، اين قيد را از منشأ فعل دوم شخص مفرد در نظر گرفته‌اند.