شناسائي و ارزيابي مناطق مستعد ژئوتوريسم با رويكرد توسعه پايدار (مطالعه موردي: محدوده قله دماوند درحوضه آبخيزهراز)

پيشينه و هدف قله آتشفشاني دماوند، با دارا بودن مناظر بديع و پديده هاي ژئومورفولوژيكي مختص به خود، تنوع حيات وحش، پوشش گياهي، و شرايط اقليمي منحصر به فرد، يكي از مهمترين اماكن گردشگري استان مازندران به شمار مي آيد. بنابراين حفاظت از اين ذخاير بي نظير مخصوصاً پديده هاي زمين شناسي كه حاصل ميليون ها سال تغيير و تحولات كره زمين در اين منطقه است، بسيار ضروري است. برنامه ريزي جامع ملي و بين المللي بر اساس اصول توسعه پايدار، براي تداوم اين ميراث جهاني ضروري است. با بهره گيري از ابزار هاي ارزشمندي همچون سامانه اطلاعات جغرافيايي، مي توان به منظور توسعه پايدار در منطقه به شناسايي مناطق مستعد توسعه ژئو توريسم پرداخت و سپس ارزيابي و مديريت بهينه را بكار گرفت. علاوه بر ارزش هاي علمي، ژئومورفوسايت ها داراي ارزش هاي حفاظتي، فرهنگي، زيبايي، اجتماعي و اقتصادي بسياري مي باشند. جهت مديريت جامع حوضه هاي آبخيز، در نظر گرفتن همه جنبه هاي طبيعي و انساني مؤثر در زمين گردشگري، جهت پتانسيل يابي الزامي است. در اين مطالعه جهت تعيين پتانسيل مناطق مستعد ژئوتوريسم، از روش تحليل سلسله مراتبي (AHP) و سامانه اطلاعات جغرافيايي (GIS) استفاده شد. مواد و روش  ها قله دماوند با ارتفاع 5672 متر، در شمال ايران واقع شده است. بلندترين قله در ايران و خاورميانه، همچنين بلندترين قله آتشفشاني نيمه فعال آسيا مي باشد. دماوند يك كوه آتشفشاني مطبق و نيمه فعال است كه عمدتاً در دوران چهارم زمين شناسي موسوم به دوران كواترنري و دوره هولوسين تشكيل شده است. از ديدگاه تقسيمات كشوري، در شهرستان آمل استان مازندران قرار دارد. ارتفاع آن از سـطح دريا 5672 متر، متوسـط بارندگـي سـالانه 540 ميلي متـر و به طـور عمـده به صـورت برف اسـت. اقليم اين بخش از حوضه براساس روش كوپن، اقليم نيمه مرطوب و مطابق روش آمبرژه، نيمه مرطوب سرد است. جهت تعيين شاخص هاي مؤثر در پتانسيل يابي مناطق مستعد توسعه ژئوتوريسم، مطالعه معيارها به دو دسته معيارهاي مؤثر و موانع محدود كننده توسعه، تقسيم بندي شده است. لايه هاي موانع توسعه شامل؛ حريم رودخانه ها و حريم جاده هاي اصلي، حريم جاده هاي فرعي و حريم جاده هاي بين روستايي است. لايه هاي مؤثر مورد مطالعه به همراه وزن نسبي حاصل از تحليل پرسشنامه، جهت رويهم اندازي لايه ها با وزن مختص به هر لايه در نظر گرفته شد. نتايج حاصل از تكميل پرسشنامه توسط مخاطبان، جهت تعيين وزن نسبي، لايه هاي اطلاعاتي در محيط سامانه اطلاعات جغرافيايي تشكيل گرديد. در اين مطالعه با استفاده از ابزار سامانه اطلاعات جغرافيايي همچنين روش تحليل سلسله مراتبي وزن دهي معيارهاي مؤثر مناطق مستعد توسعه ژئوتوريسم در شعاع 20 كيلومتري قله دماوند انجام گرفت. نتايج و بحث نرخ ناسازگاري مقايسه معيارها  كمتر از 0.1 است، بنابراين نيازي به تجديد نظر در قضاوت ها وجود ندارد. با توجه به نتايج نهايي به دست آمده از روي هم اندازي لايه هاي مؤثر در توسعه ژئوتوريسم توسط تابع رويهم گذاري وزني Weighted Overlay در نرم افزار GIS، گستره محدوده مورد مطالعه با وسعت 1256 كيلومتر مربع، پس از كسر محدوده هاي موانع، به پنج طبقه بسيارنامناسب، نامناسب، متوسط، مناسب و بسيار مناسب طبقه بندي شد. نتايج نشان داد مناطق در5 طبقه بسيار نامناسب (1.34 درصد) نامناسب (19.11 درصد) متوسط (56.44 درصد) مناسب (20.94 درصد) و بسيار مناسب (2.16 درصد)  طبقه بندي گرديد. در مرحله بعد پس از بازديد ميداني40 گزينه شناسايي گرديد و از نظر اهميت پتانسيل توسعه در منطقه مورد بررسي قرار گرفت. ارزيابي تعداد 40 گزينه نشان مي دهد كه به ترتيب 25، 40 و 35 درصد گزينه ها داراي  پتانسيل بسيار مناسب، مناسب و متوسط مي باشند. نتايج نشان مي دهد بيشتر مناطق مستعد در شرق و جنوب شرقي قله دماوند قرار دارند. اين امر مي تواند از تراكم امكانات مختلف اعم از روستا، شهر، جاده و رودخانه ها و غيره ناشي شود. مناطقي با جاذبه بالا بيشتر در شمال، مركز تا جنوب شرقي منطقه حفاظت شده قرار دارند كه داراي پوشش گياهي و جنگلي، منابع آبي و ارزش هاي بالاي ژئومورفولوژيكي هستند و مناطقي با جاذبه پايين، بيشتر در جنوب و غرب محدوده قرار دارند. بيشتر وسعت محدوده داراي پتانسيل متوسط به بالا است كه اين امر بيانگر پتانسيل خوب محدوده است. نتيجه گيري يكي از دلايل اصلي عدم يكپارچگي در شناخت و تعيين مناطق داراي پتانسيل هاي ژئوتوريسم، نبود معيار و شاخص هاي علمي جامع و مدون است. از آنجا كه ژئوتوريسم، به عنوان يكي از زيرشاخه هاي گردشگري، روشي براي تبيين مفاهيم مختلف زمين شناسي و ژئومورفولوژيكي است، از آن به عنوان يك صنعت در جهت ساخت و توسعه زمين شناسي اقتصادي مي توان بهره برد. در اين مطالعه جهت تعيين مناطق مستعد توسعه ژئوتوريسم با ديدگاه توسعه پايدار منطقه، معيار هاي مورد مطالعه با توجه به موجود بودن اطلاعات آنها استفاده گرديد. اين لايه ها شامل؛ زمين شناسي، فاصله از رودخانه ها، شهر، آبادي، جاده ها، ارتفاع منطقه، شيب و جهت شيب، بارندگي و دما به عنوان نقشه هاي مؤثر و نقشه هاي حريم جاده ها و رودخانه ها به عنوان لايه محدوديت در نظر گرفته شد. در مطالعات مختلف با توجه به موجود بودن اطلاعات هر لايه در منطقه مورد مطالعه و با توجه به هدف مورد مطالعه، لايه معيارهاي مؤثر و موانع متفاوت است. پس از بازديد ميداني از منطقه و شناسايي 40 گزينه، نتايج حاصل از همپوشاني گزينه هاي شناسايي شده با نقشه نهايي پتانسيل محدوده نشان داد به ترتيب 35 درصد گزينه ها در مناطق با پتانسيل بسيار مناسب، 40 درصد گزينه ها در مناطق با پتانسيل مناسب و 25 درصد گزينه ها داراي پتانسيل متوسط توسعه مي باشند. اين روش جهت بهره برداري از منابع طبيعي و تهيه نقشه هاي رفاهي گردشگري نيز مورد استفاده مي باشد و مي تواند يك مرحله اساسي جهت توسعه پايدار مناطق مستعد انواع گردشگري با اهداف مختلف را فراهم نمايد.