ناسازگاري مفهومي ارادۀ آزاد از ديدگاه حكمت متعاليه

مسئلۀ ارادۀ آزاد به لحاظ تاريخي تطورات گوناگوني داشته است. آنچه در دورۀ معاصر با برجسته‌شدن علم تجربي مشاهده مي شود، نسبت ارادۀ آزاد و تعيّن‌گرايي فيزيكي است. با وجود اينكه تعيّن‌گرايي فيزيكي در بعضي رويكردهاي علم تجربي تضعيف شده است، همچنان اين مسئله در فضاهاي فلسفي به قوّت خود باقي مانده است. آنچه در اين مقاله دربارۀ آن بحث شده است، به صورت برهان زير مي توان نشان داد: 1. تعيّن‌گرايي يا درست است يا نادرست؛ 2. اگر تعيّن‌گرايي درست باشد، گذشته، آينده را و در نتيجه ارادۀ ما را متعيّن مي كند و بنابراين، ارادۀ آزاد نداريم؛ 3. اگر تعيّن‌گرايي نادرست باشد، در يك جهان نامتعيّن، ارادۀ انسان از روي بخت و تصادف است و آزاد نيست؛ 4. بنابراين، در هر صورت ارادۀ آزاد نداريم. مقدمه اول، گزارۀ بديهي و صادق است؛ مقدمۀ دوم، مفاد برهان پيامد است و مقدمۀ سوم، ادعاي برهان شانس است؛ بند چهارم هم نتيجۀ منطقي مقدمات است. بررسي هاي تطبيقي اين مقاله نيز نشان داد كه حكمت متعاليه هم با وجود پذيرش برهان شانس و عدم ارائۀ پاسخ پذيرفتني به برهان پيامد، عملاً بايد نتيجۀ نهايي اين استدلال را كه رد ارادۀ آزاد است، بپذيرد. در مجموع به نظر مي رسد تاكنون راه حل نظري قابل قبولي براي مسئله ارادۀ آزاد معاصر يافت نشده است و بايد در عقل عملي به دنبال راه حلي براي اين مسئله بود.