آسيب‌شناسي اخلاقي انتقاد از منظر نهج البلاغه

انتقاد، اظهار عيوب به بهترين شكل به منظور اصلاح آن‌ها در راستاي رشد و تعالي انسان است و زماني محقق مي‏شود كه اصول و ضوابط آن از دو جهت علمي و اخلاقي رعايت شود. با توجه به موضوع مقاله كه ناظر به جنبۀ اخلاقي انتقاد است در اين مقاله از جنبۀ علمي آن صرف نظر شده است. از منظر اخلاق اسلامي، فعلي كه متلبس به حسن فاعلي و حسن فعلي باشد، فعلي اخلاقي خوانده مي‌شود. از اين رو آسيب‌هاي اخلاقي فعل انتقاد را مي‌توان ناظر به دو جهت دانست: نخست، آسيب‌هاي انگيزشي و ديگر، آسيب‌هاي بُعد رفتاري آن. آسيب‌هاي انگيزشي فعل انتقاد را در عوامل شكل‌گيري انگيزه بايد جُست كه اين عوامل عبارت‌اند از: نيازها، عواطف و احساسات، شناخت‌ها و رويدادهاي بيروني. بر اين اساس، رفع نادرست نيازها، افراط و تفريط در هيجانات و احساسات و خطاي معرفتي و نيز خلط منفعت و ضرر، از جمله‌ آسيب‌هاي انگيزشي فعل انتقاد محسوب مي‌شود. آسيب‌هاي رفتاري فعل انتقاد نيز ناظر به روش‌هاي انتقاد، بستر انتقاد و محتواي انتقاد است كه بهره‌گيري از روش‌هاي غير اخلاقي، عرضۀ انتقاد در بسترهاي نامساعد از لحاظ زماني، شرايط اجتماعي، فرهنگي و سياسي؛ و بالاخره از جهت محتوايي نيز، ضعف معرفتي ناشي از تأثيرگذاري هواي نفس و احساسات، عدم تمايز ميان رفتار و شخصيت، و عدم جامع‌نگري و واقع‌بيني، از جمله آسيب‌هاي اخلاقي بعد رفتاري فعل انتقاد به شمار مي‌آيد. پژوهش حاضر در پي آن است كه خطرات اخلاقي پيش روي انتقاد را بر اساس آموزه‌هاي نهج البلاغه در بستر روشي توصيفي _ تحليلي مورد واكاوي قرار دهد.