خوانش ساختارِ معنايي و كالبدي حريم اماكن مقدس؛ با استناد بر سفرنامه‌هاي قرن پنجم تا چهاردهم هجري قمري

نگرشِ اسلامي و خاصه تفكرِ شيعي، قداست و كرامت هر عنصري را وابسته‌‌به ذاتِ مقدسِ الهي دانسته و معتقد است هرچه بر اين ‌وابستگي افزوده گردد، آن عنصر درجه تقدس بالاتري خواهد يافت؛ به‌مانندِ اماكن مقدسه شهرهاي زيارتي كه در طول تاريخ، همواره مورد تكريم و مركز تجمعِ تعدادِ كثيري از عبادت‌كنندگان بوده‌ است. حال‌آنكه متأسفانه ضعف در شناختِ متقن نسبت‌به مفهوم حريمِ مرتبط با اين اماكن، منجر ‌به برهم‌زدن يكپارچگي محيطِ پيراموني و بالطبع ازبين‌رفتنِ اصالت اين بناها، گاه به ‌بهانه‌ طرح‌هاي توسعه و گاه به‌منظورِ تسهيلِ امرِ معنوي زيارت، شده است. بي‌شك مداقه در اسنادي نظير سفرنامه‌ها كه بتوانند حتي در يك چهارچوب كلي، بر بازنگري طرح‌هاي فوق‌الذكر و اقدامات جاري مرتبط با اين اماكن سهمي داشته باشند، خالي از لطف نخواهد بود. بدين‌منظور پژوهشِ حاضر با هدفِ دستيابي به ساختارِ معنايي و كالبدي حريمِ اماكن مقدس، درصدد يافتنِ چيستي ابعاد دربرگيرنده اين گستره بوده و از اين حيث باتكيه‌بر روش تفسيريتاريخي و رويكردي استنتاجي، به بررسي متون و تصاوير 48 سفرنامه كه در طي قرن‌هاي پنجم تا چهاردهم ه.ق به رشته تحرير درآمده‌اند، پرداخته است. يافته‌ها حكايت‌ از آن دارد كه اين اماكن به‌عنوان «نماد و شاخصه شهر زيارتي»، همواره «متمايز از محيط پيرامونِ» خود و درعينِ‌حال با «انسجام يكپارچه» نسبت‌‌‌به آن، در تعامل با كاربري‌هاي مسكوني، تجاري، آموزشي و غيره با رعايت «سلسله‌مراتب فضايي» در يك نظامِ واحد شهري مستقر بوده‌ است. نتيجه حاصل‌شده بيانگر بايستگي حرمت‌گذاري و حريم‌گذاري در دو بعد كالبدي و فراكالبدي و اذعان به حفظ تماميتِ عناصر ملموس و ناملموس اين گروه از ميراث مذهبي، در طيِ بازه زماني يادشده است. ساختارِ كالبدي حريم مكان هاي مذكور در سه مقياس عرصه، منطقه حائل و حوزه مقدس تقسيم‌پذير بوده، كه خود نشانگر تك‌واحدي نبودن حرم‌هاي متبركه در سطحِ شهر و نيز اثرگذاري سنت‌ها، آداب‌و‌رسوم و ارزش‌هاي مذهبي در شكل‌گيري ساختارِ معنايي حريم وابسته‌به آن‌ها است.