تحليل ابعاد به مثابه روشي براي پژوهش در «شهر اسلامي»

آشنايي با امكانات و توانمندي هاي نظام پژوهش كيفي و راهبردهاي خاص آن همچون نظريه زمينه‌اي به منظور توليد دانش و دكترين و آفرينش نظريه‌هاي معتبر علمي با هدف ارتقاي سطح آگاهي از واقعيت‌ها و كمك به پيش‌بيني و حل مسائل موجود شهر و شهرسازي اسلامي ضرورت دارد. نظريه زمينه‌اي به عنوان يكي از راهبردهاي روش كيفي در دهه‌هاي اخير داراي خوانش‌هاي گوناگوني شده است. تحليل ابعاد يكي از خوانش‌هاي نظريه زمينه‌اي است كه توسط شاتزمن ابداع و در نظام‌هاي علمي و رشته‌هاي گوناگون مورد استفاده قرار گرفته است با اين حال اين روش با وجود قابليت هاي آن در پژوهش‌هاي شهري كاربست كمتري داشته است. مقاله حاضر قابليت‌هاي اين روش را براي پژوهش به طور عام و پژوهش در مورد شهر اسلامي به طور خاص نشان مي دهد. بر اين اساس پاسخگويي به دو سوال مورد نظر است: فرايند و قابليت روش تحليل ابعاد چيست؟ بر اساس امكانات و قابليت‌هاي روش تحليل ابعاد، اين روش تا چه اندازه براي پژوهش درباره شهر اسلامي قابليت كاربست دارد؟ مقاله در دو بخش اصلي سازمان يافته است. در بخش نخست، پيشينه، بنيادهاي فلسفي و مباني نظري و مراحل و گام‌هاي روش تحليل ابعاد مورد بحث قرار گرفته و كوشش شده تا امكانات و قابليت‌هاي اين روش براي پژوهش‌ مورد بحث قرار گيرد. در بخش دوم مقاله اين روش براي يك نمونه پژوهش در حوزه مطالعات شهري مورد استفاده قرار گرفته است. در اين قسمت انگاره شهر اسلامي در انديشه متفكران و انديشمندان گوناگون مورد مطالعه قرار گرفته و سعي شده ابعاد و شيوه‌هاي متعدد مورد استفاده براي برساخت اين انگاره بررسي و چارچوبي تبييني در اين خصوص ارائه شود. نتايج اين بخش شش مدل مشخص از شهر اسلامي در متون و روايت‌هاي مربوطه شامل مدل سكونتگاه (و نه شهر) اسلامي؛ مدل شهر بي‌زمان؛ مدل كالبدي؛ مدل شهر مسلمانان؛ مدل تمدن اسلامي؛ مدل شهر قلمرو مسلمانان را به دست مي‌دهد. يافته‌هاي اين پژوهش ضمن تاكيد بر فوايد و سودمندي تحليل ابعاد براي پژوهش‌هاي شهري، هر گونه استفاده از اين روش را همچون ساير روش‌هاي كمي و كيفي مستلزم توجه به هماهنگي و تناسب ميان ويژگي هاي روش و جنبه‌هاي گوناگون پژوهش و به طور خاص اهداف پژوهش و سبكِ شناختي پژوهشگر مي‌داند.