نظريۀ استبداد ‌شرقي و ماهيت دولت و جامعه در ايران پيشامدرن

نظريه استبداد‌شرقي در روايت‌هاي مختلف آن، الگوي تحليلي غالب براي درك ماهيت دولت و جامعه در ايران سنتي بوده است. فرآورده اصلي حاصل از كاربست اين نظريه، ارائه تصويري از دولت سنتي ايراني به عنوان سازماني نيرومند و خودكامه، در مقابل جامعه‌اي پراكنده، فاقد نيروهاي اجتماعي مستقل، ضعيف و منفعل بوده است. مطابق چنين تحليلي، علي رغم تمام تغييرات ظاهري در تاريخ ايران، ماهيت جوهري دولت، جامعه و مناسبات ميان آنها از ابتداي تاريخ تا امروز، دگرگوني كيفي را تجربه نكرده است. هدف اول اين مقاله، ارائه گزارشي از تبارهاي اين نظريۀ قديمي، نحوۀ كاربست آن از سوي محققان غربي ‌و ايراني براي تحليل تاريخ ايران، شناخت مضامين محوري آن درباره ماهيت دولت و جامعه و دلايل محبوبيت آن در مقطع بعد از انقلاب خواهد بود. مقاله نشان مي‌دهد كه به رغم سابقه ديرين اين نظريه، طرح مجدد آن طي دهه‌هاي 30 تا 50 شمسي در متن منازعه‌اي سياسي تئوريك ميان جريان‌هاي چپ و منتقدان آنها صورت گرفته است. مقاله، هژموني اين رويكرد در مقطع بعد از انقلاب اسلامي را ناشي از بي‌اعتباري الگوي تحليلي جريان چپ و نيز قابليت‌هاي اين نظريه براي ارائه پاسخي ساده فهم به مسئله توسعه‌نيافتگي سياسي و اقتصادي مي‌‌داند. هدف دوم اين مقاله، آشكاركردن نارسايي اين نظريه و نتايج آن در تحليل ماهيت دولت و جامعه در ايران است. مقاله بر اين نكته تأكيد دارد كه‌اين ديدگاه عملاً راه را بريك ‌جامعه‌شناسي «واقعاً» تاريخي درباره جامعه ايران و درك صحيح ماهيت دولت، جامعه و مناسبات آنها مسدود كرده است.