تأثير نابرابري درآمدي در استفاده از خدمات توان‌بخشي خانوارهاي شهري و روستايي ايران: يك مطالعه مقطعي

هدف: تغييرات جمعيتي و اپيدميولوژيكي در قرن بيست و يكم موجب پيدايش چالش‌هاي جديدي مانند سالمندي و شيوع بالاي بيماري‌هاي غيرواگير شده است. شيوع بالاي معلوليت و ناتواني در اثر افزايش جمعيت سالمندان، شيوع بيماري‌هاي غيرواگير و حوادث موجب افزايش تقاضا براي خدمات توان‌بخشي شده است، ولي ظرفيت تأمين آن در بسياري از نقاط جهان پاسخگوي نيازهاي موجود نيست كه اين امر به عدم دسترسي مناسب به اين خدمات و عدم هماهنگي بين تقاضا و عرضه اين خدمات منجر مي‌شود. مطالعه حاضر با هدف تعيين وضعيت نابرابري در استفاده از خدمات توان‌بخشي در بين خانوارهاي ايراني طراحي و اجرا شد. روش بررسي: مطالعه حاضر از نوع توصيفي تحليلي است كه به صورت مقطعي و با استفاده از داده‌هاي پيمايش هزينه درآمد خانوار مركز آمار ايران در سال 1397 انجام شد. ابزار مورد استفاده در پيمايش مركز آمار ايران، پرسش‌نامه چهارقسمتي »هزينه درآمد خانوار شهري و روستايي « شامل خصوصيات اجتماعي اعضاي خانوار، مشخصات محل سكونت و تسهيلات و لوازم عمده زندگي، هزينه‌هاي خوراكي غيرخوراكي و درآمدهاي خانوار بود كه از طريق مصاحبه با سرپرست خانوار يا يكي از اعضاي بالاي پانزده سال تكميل شد. نمونه در مناطق روستايي 18610 خانوار و در مناطق شهري 20348 خانوار بود. پس از استخراج و پالايش داده‌ها، تعداد 38958 خانوار وارد مطالعه شدند. عوامل مؤثر بر استفاده خانوار از خدمات توان‌بخشي و نابرابري در استفاده از خدمات توان‌بخشي به ترتيب با استفاده از آزمون مجذور كاي و شاخص تمركز (CI) تحليل شدند. استخراج داده‌ها با استفاده از نرم‌افزارهاي MSAccess و MSExcel نسخه 2013 و تحليل داده‌ها به كمك نرم‌افزار Stata نسخه 14/1 انجام شد. نقشه‌هاي توزيع جغرافيايي استفاده از خدمات توسط نرم‌افزار ArcGISMap نسخه 10 ترسيم شد. يافته‌ها: 226 خانوار (87 درصد) داراي سرپرست مرد و 32 خانوار (13 درصد) داراي سرپرست زن از خدمات توان‌بخشي استفاده كرده بودند.60 درصد خانوارهاي استفاده‌كننده از خدمات، سه تا چهار نفر عضو داشتند. 239 خانوار (92 درصد) داراي پوشش بيمه‌اي و 19 خانوار (8 درصد) فاقد هرگونه پوشش بيمه‌اي بودند. سرپرست 173 خانوار (67 درصد) كه از خدمات توان‌بخشي استفاده كرده بودند، شاغل بودند و از خانوارهاي استفاده‌كننده از خدمات، 55 درصد ساكن مناطق روستايي و 45 درصد ساكن مناطق شهري بودند. درمجموع 258 خانوار (0/77 درصد) از خدمات توان‌بخشي استفاده كرده بودند. خانوارهاي فاقد پوشش بيمه، استفاده كمتري از خدمات مورد مطالعه داشتند (0/05 P). همچنين 1/32 درصد پنجك پنجم درآمدي (بيشترين درآمد) از خدمات توان‌بخشي استفاده كرده بودند، در حالي كه اين نسبت در بين خانوارهاي پنجك اول درآمدي 0/35 درصد بود (0/001 P). استان‌هاي زنجان، قزوين، خوزستان، اصفهان، لرستان، بوشهر و سمنان در مناطق شهري و روستايي كمترين ميزان استفاده از خدمات توان‌بخشي را داشتند. در مناطق شهري، استان قم از نظر وضعيت استفاده از خدمات وضعيت بهتري داشت. در مناطق روستايي استان‌هاي آذربايجان شرقي، مازندران، گلستان، يزد، فارس و هرمزگان، ميزان استفاده بالاتري از خدمات توان‌بخشي داشتند. دركل، استان‌هاي آذربايجان شرقي، مازندران و قم نسبت بالايي از استفاده از خدمات توان‌بخشي را داشتند. مقدار شاخص تمركز استفاده از خدمات توان‌بخشي 0/24 بود كه نشان‌دهنده استفاده بيشتر ثروتمندان از اين خدمات است. مقدار شاخص تمركز براي مناطق روستايي و شهري به ترتيب 0/27 و 0/19 بود (0/001 P). نتيجه‌گيري: در استفاده از خدمات توان‌بخشي، نابرابري درآمدي به نفع ثروتمندان وجود دارد و خانوارهاي با درآمد پايين دسترسي پايين‌تري به اين خدمات دارند. به نظر مي‌رسد گنجاندن خدمات توان‌بخشي در بسته پايه بيمه سلامت به همراه پوشش قيمتي و جمعيتي مناسب، توزيع عادلانه و متناسب با نياز مراكز ارائه خدمات توان‌بخشي در بخش دولتي و خصوصي، مي‌تواند برابري در استفاده از خدمات توان‌بخشي را افزايش دهد. پيشنهاد مي‌شود مطالعات بيشتري در اين زمينه صورت پذيرد.