بازشناسي ضرورت‌ها، كاركردها و انواع فضاهاي زيرزميني سنتي با تأكيد بر تجارب ايراني

استفاده از فضاهاي زيرزميني يكي از مهم ترين روش‌هاي زندگي و سكونت در طول تاريخ بوده‌است. تجلي اين مهم در دوره هاي گذشته، يكي از گونه هاي مهم فضايي در مقياس بنا و سكونتگاه در مناطق مختلفي از جهان محسوب مي شود. مطالعه چيستي، چرايي، ضرورت‌ها و چگونگي استفاده از اين نوع فضاها و ويژگي‌هاي آن در نقاط مختلف جهان مسئله اصلي اين تحقيق است. هدف اين نوشتار، مطالعه علل، ضرورت‌ها، چگونگي استفاده از فضاها و سكونتگاه‌هاي زيرزميني و انواع آن در ايران و جهان است. مقاله حاضر كه با روش تحقيق تحليلي و قياسي و مطالعه نمونه هاي موردي انجام شده‌است، نشان مي دهد كه اين نوع فضاها از دوره هاي گذشته تاكنون با علل و ضرورت‌هاي گوناگونِ اقليمي، دفاعي و امنيتي، اعتقادي، ويژگي‌هاي محيطي و توپوگرافي، اقتصادي در قالب فرم‌هاي متنوع مورداستفاده قرار گرفته اند. فضاهاي زيرزميني از مزاياي ايمني و امنيت، ثبات دمايي و تغييرات دمايي اندك برخوردار است و محيطي مساعد براي زيست انسان و نيازهاي حياتي وي از قبيل ذخيره و نگهداري احشام و مواد غذايي فراهم مي نمايد. اغلب سكونتگاه‌هاي زيرزميني در دو گونه اصلي سكونتگاه‌هاي زيرزميني در مناطق مسطح و بدون شيب و سكونتگاه‌هاي كوه پايه اي و صخره اي در زمين‌هاي شيب دار قرار مي گيرند. اين نوع سكونتگاه‌ها در چين و مناطق شمال آفريقا، به‌ويژه تونس با ضرورت‌هاي اقليمي، امنيتي و محدوديت‌هاي محيطي ايجاد شده اند. در ايران سكونتگاه‌هاي گونه اول در مناطق كويري مانند نوش آباد و سكونتگاه‌هاي گونه دوم در مناطق كوهستاني شمال غرب ايران مانند روستاي كندوان، از نمونه هاي بارز به‌شمار مي روند. به‌طوركلي ضرورت‌هاي امنيتي، اقليمي و طبيعي از علل اصلي پيدايش و كاركرد اين فضاها بوده‌است. حفاري زمين، تپه ها و كوه‌ها و پناه بردن به زيرزمين، علاوه بر حفاظت انسان و دارايي هايش، فضاهايي ماندگار در طول تاريخ به‌وجود آورده‌است. اين فضاها به‌دليل منظر دروني و بيروني منحصربه‌فرد، از جذابيت و خاطره انگيزي بالايي به‌ويژه براي گردشگران و غيرساكنان برخوردارند. توجه به ويژگي‌هاي مثبت اين فضاها به‌ويژه در روستاها مي تواند در حفظ هويت بومي آن‌ها نقش مؤثري ايفا نمايد.