شناسايي عوامل مؤثر و تدوين الگوي پيشنهادي براي رفتار برنامه‌ريزي نشده كاربران در استفاده از منابع و خدمات كتابخانه‌هاي دانشگاهي: مطالعه‌اي تركيبي

مقدمه: يكي از مسائل مهم در حوزه رفتار مراجعان به كتابخانه‌ها، رفتار برنامه‌ريزي نشده آن‌ها است كه مي‌تواند نقش تعيين‌كننده‌اي در توسعه ميزان استفاده از منابع و خدمات و يا افزايش فرهنگ استفاده از كتابخانه‌ها در درون جوامع ايفا ‌كند. ازاين‌رو، پژوهش حاضر، با هدف شناسايي عوامل مؤثر بر رفتار برنامه‌ريزي نشده كاربران در استفاده از منابع و خدمات كتابخانه‌هاي دانشگاهي به‌منظور ارائه الگوي پيشنهادي انجام شده است. روش‌شناسي: پژوهش حاضر به لحاظ هدف از نوع كاربردي است كه با رويكرد تركيبي (كيفي-كمي) و با استفاده از روش نظريه‌پردازي زمينه‌اي در بخش كيفي و روش پيمايشي تحليلي در بخش كمي انجام شده است. ابزار گردآوري داده‌هاي بخش كيفي مصاحبه عميق و نيمه ساختاريافته و بخش كمي پرسشنامه محقق ساخته بود. جامعه پژوهش در بخش كيفي را اعضاي هيئت‌علمي و صاحب‌نظران سه حوزه‌ موضوعي كتابداري و اطلاع‌رساني، مديريت و روانشناسي تشكيل دادند كه با روش نمونه گيري هدفمند تركيبي (هدفمند و سپس گلوله برفي) تعداد 12 نفر به‌عنوان حجم نمونه انتخاب شدند. جامعه پژوهش در بخش كمي دانشجويان عضو كتابخانه‌هاي مركزي دانشگاه‌هاي فردوسي مشهد، شهيد چمران اهواز، تبريز، شيراز و پرديس دانشگاه تهران بودند و حجم نمونه 600 نفر تعيين گرديد. تجزيه‌وتحليل و كدگذاري داده‌هاي مصاحبه‌ها با استفاده از نرم‌افزار تحليل داده‌هاي كيفي MAXQDA 10 انجام شد و در بخش كمي براي تحليل داده‌ها از روش معادلات ساختاري و نرم‌افزار ليزرل استفاده شد. يافته‌ها: بر اساس يافته‌هاي بخش كيفي پژوهش، عوامل محيطي، منابع و خدمات اطلاعاتي، منابع انساني، ويژگي‌هاي فردي، عامل موقعيتي زمان و عوامل فرهنگي و اجتماعي به‌عنوان عوامل مؤثر بر رفتار برنامه‌ريزي نشده‌ي كاربران در استفاده از منابع و خدمات كتابخانه‌هاي دانشگاهي شناسايي شدند و بر اين پايه مدل عملياتي اين نوع از رفتارها طراحي گرديد. بر پايه مدل عملياتي، نتايج بخش كمي نشان داد عوامل محيطي از طريق عامل موقعيتي زمان و همچنين عوامل فرهنگي و اجتماعي از طريق ويژگي‌هاي فردي كاربران بر بروز رفتار برنامه‌ريزي نشده آن‌ها در استفاده از منابع و خدمات كتابخانه‌هاي دانشگاهي تأثيرگذار هستند؛ درصورتي‌كه منابع و خدمات اطلاعاتي و منابع انساني تأثير معناداري بر بروز اين نوع از رفتارها ندارند. درنهايت الگوي پيشنهادي عوامل مؤثر بر رفتار برنامه‌ريزي نشده مراجعان در استفاده از منابع و خدمات كتابخانه‌هاي دانشگاهي بر اساس نتايج بخش كيفي و كمي پژوهش، طراحي گرديد. نتيجه‌گيري: با توجه به يافته‌هاي پژوهش، به نظر مي‌رسد، كتابخانه‌هاي دانشگاهي بايد به‌منظور استفاده بهينه و مؤثر از منابع و خدمات، جذب مخاطب و افزايش سطح آگاهي و اطلاعات عمومي مراجعان، به عوامل مؤثر بر رفتار برنامه‌ريزي نشده مراجعان در استفاده از منابع و خدمات كتابخانه‌ها توجه ويژه‌اي داشته باشند.