حيران مست يا هوشيار حيران؟ «بررسي و تحليل ديدگاه‌هاي مولوي و شمس دربارة سكر و حيرت»

هرچند موافقت آراي شمس و مولانا و اثرگذاري‌هاي دوسويه‌شان از كسي پنهان نيست؛ ولي در مواضعي با يكديگر اختلاف دارند. سكر و حيرت از مواضع اساسي اختلاف در مشرب عرفاني و معرفت‌شناسي اين دو عارف است كه در وجوه مختلف، اعمّ از تعريف، مقدمات، اقسام و نتايج، شايسته‌ي تأمل و مقايسه‌ي تحليلي است. اين مقاله بر آن است علاوه‌ بر بيان و بررسي تفاوت ديدگاه‌ها، پاسخ مناسبي براي چرايي اين اختلاف آراء داشته باشد. تبيين اين اختلاف‌ در مطالعات تطبيقي مولوي‌پژوهي و شمس‌پژوهي اهميت ويژه‌اي دارد؛ زيرا مي‌توان‌گفت تفاوت آراء شمس و مولانا از همان ديدار اول با موضوع سكر و حيرت و در بياني دقيق‌تر، رجحان صحو بر سكر آغاز مي‌شود. به اين دليل كه اهل‌ صحوي همچون شمس از اهل ‌سكري چون مولانا درباره‌ي ميزان برتري مقام هوشيار اعلا يعني پيامبر(ص) بر مرتبه‌ي بايزيد، مست مشهور، سؤال مي‌پرسد. در واقع، غرض اصلي شمس از ملاقات با مولانا، رساندن وي به مرتبه‌ي ‌صحو و شناخت برترين هوشيار است تا به‌تبعِ معرفت ايشان بتواند به معرفت‌النفس، معرفت‌الرب و توحيد اصيل دست‌ يابد. بنابراين، همان‌طور كه پيامبر(ص) بر تارك مقام ولايت و نبوت، خواهان دستگيري و هدايت بايزيد است، شمس نيز با برخورداري از اوصاف قهر و لطف حق، چونان نبي و وليّ صاحب‌سرّ هوشياري است كه بر همه‌ي امور از جمله مرتبه‌ي مستي مولانا آگاهي دارد و راضي به توقف او در مرتبه‌ي ‌دوم مستي نيست؛ بنابراين خود را بنده‌ي نازنين حق مي‌داند تا مولانا در سايه‌ي هدايتش پس از طي مستي عالم‌ روح به مستي ‌راه ‌خدا، مستي‌ از خدا و درنهايت هوشياري رسد تا در اين جايگاه هرچند مست‌تر، هوشيارتر و هوشياركننده‌ي جهان و عالمي باشد.