مقايسه تطبيقي چگونگي ارتباط ميان فضاي آموزشي و نيايشي در مسجد-مدرسه‌هاي دوره‌ تيموري و صفوي

پيشينه و اهداف: مسجد مدرسه ها از مراكز اجتماعي، سياسي و مذهبي مردم مسلمان بوده است كه در سرزمين‌هاي اسلامي به‌عنوان پناهگاهي براي زندگي پرآشوب شهري به‌شمار مي آيد. حكومت هاي مذهبي در ايران به منظور آموزش امور ديني در فضايي مذهبي، به كمك زمينه فراهم شده به وسيله مسجدآرامگاه ها و مسجدخانقاه ها، دست به ساخت كالبدي جديد به نام مسجدمدرسه زدند كه با وجود مطالعات موجود در مورد كالبد و خصوصيات كالبدي آن ها، به نظر مي رسد ظاهر مسجد مدرسه‌ها هنوز براي معماري معاصر ايران آموزه هاي بسياري دارد. اينكه دو فضاي آموزشي (مدرسه) و نيايشي (مسجد) در دو دوره تيموري و صفوي چگونه با يكديگر ارتباط داشته اند و مسجد مدرسه چه ويژگي هايي دارد كه از ديگر گونه هاي تركيبي متمايز مي شود، به‌طور مشخص شناخته شده نيست. اين تحقيق به شناخت چگونگي پيوند مراكز آموزشي نيايشي كه همان مسجد مدرسه ها هستند مي پردازد. چگونگي ارتباط ميان دو فضاي آموزشي و نيايشي در دوره هاي تيموري و صفوي، و ويژگي هاي متمايز مسجد مدرسه ها در مقايسه با ديگر گونه هاي تركيبي، هدف اين مقاله است. روش‌ها‌: روش تحقيق مورد استفاده در اين پژوهش تفسيري تاريخي و پژوهش نمونه موردي است و تحليل هاي مربوط به بناها با روش استدلال منطقي صورت گرفته است كه در اين راستا ابتدا به بحث فضاهاي آموزشي و نيايشي در هر دوره به صورت جداگانه پرداخته شد و بعد تأثير اين فضاها در فرم كلي مسجد مدرسه هاي مورد بحث و همچنين چگونگي ارتباط بخش هاي مختلف آن ها با يكديگر تحليل و بررسي شدند. يافته‌ها: به‌منظور بررسي تطبيقي رابطه ميان مسجد مدرسه هاي دو دوره صفوي و تيموري، هفت مورد از مسجد مدرسه‌هاي اين دو دوره به روش نمونه گيري هدفمند انتخاب شدند. در رابطه با چگونگي ارتباط فضاهاي آموزشي و نيايشي، دو دسته بندي كلي جهت گونه‌شناسي معرفي گرديد. در اين گونه بندي ها، مسجد مدرسه‌ها از نظر سلسله مراتب و جايگيري و تركيب فضاهاي آموزشي و نيايشي تفكيك شدند و معيار هايي جهت نحوه رشد آموزش و پرورش به صورت همزمان، تمركز بر آموزش، ارتقاء تعاملات اجتماعي طلاب و ... معرفي و در نهايت به‌صورت اصول طراحي مراكز آموزشيمذهبي تدوين و تبيين شد. اصولي همچون، رشد همه جانبه در ابعاد مختلف، اهميت مباحثه، ارتقاء تعاملات اجتماعي، تذكردهي به معنويات و ديگر سياست ها، اهميت توجه به اين مسائل در مسجد مدرسه ها را مشخص مي كند. نتيجه‌گيري:  عمده ترين دگرگوني ها در مدارس دوره صفوي، پاسخ به تأمين فضاهاي اقامتي، آموزشي و نيايشي مطلوب تر براي طلاب بوده است. گاهي مدارس داراي دو ورودي جداگانه جهت دسترسي به فضاهاي آموزشي و عبادتي هستند. در دوره تيموري اين دو بخش كاملاً در همجواري يكديگر مي باشند. مدارس غياثيه و دودر مشهد از دوره تيموري و مدارس چهارباغ و حكيم اصفهان از دوره صفوي گواهي بر اين مسأله هستند. در مورد اصول حاكم بر مسجد مدرسه ها نيز به‌عنوان مثال مي توان به معيار رعايت حريم شخصي طلاب كه باعث ايجاد سلسله مراتب فضايي و رعايت نظم در مسجد مدرسه مي شود، اشاره داشت. همچنين اهميت مباحثه و توجه به حياط مركزي همچنين باعث در نظر گرفتن فضاي باز و نيمه خصوصي مانند ايوانچه، و همچنين توجه به حضور عناصر طبيعي جهت تمركز ذهن براي تفكر و رشد آموزشي مي شود. اين اصول باعث نظم‌دهي و كمك به تمركز به امر آموزش در جوار نيايش درمسجد مدرسه ها مي شود.