معماري سازه‌هاي زباني در نثر ديباچۀ متون كهن (نگاه زبان‌شناختي به ديباچۀ چند متن كهن فارسي)

در قرن بيستم، مكاتب و نحله‌هاي ادبي و زباني نويني ظهور كرد و از شراره‌هاي مهم آن مي‌توان به نظريه‌هاي ادبي فرماليسم و ساختگرايي اشاره كرد كه نظرگاه خود را بر جنبه‌هاي صوري متن، عناصر زباني و سازه‌هاي شناور در آن متمركز كردند و بر ادبيّت متن ادبي در گرو تقابل و هم‌نشيني آن در جريان خيزش عناصر متني تأكيد نمودند. با آنكه نظريه فرماليسم از مطالعات ادبي قرن بيستم بود و قابليت خود را بيشتر در توصيف ارزش كاري سازه‌هاي زباني و معماري عناصر فرماليستي در متون منظوم نشان داده، ولي مي‌توان آن را در تحليل متون نثر نيز اعمال كرد و ادبيت و جايگاه سازه‌هاي زباني در متن‌هاي منثور، به‌ويژه نثرهاي كهن ادبي نيز ديده مي‌شود. هنر ديباچه‌پردازي، سنتي ديرينه در متون نظم و نثر است كه از قرن پنجم با سازوكارهاي خاص خود براي جلب توجه مخاطب، با نثري متمايز از نثر متن اصلي كتاب وارد ميدان شد. مؤلفان نثرهاي فني با استفاده از هنرسازه‌ها و عناصر برجستۀ زباني و بلاغي، همچون ساخت تركيبات تازه، سجع‌پردازي، جناس، تقابل‌ها، تضاد، تكرار و تتابع در سطح آوايي، واژگاني و نحوي، سازه‌ها و ساختارهاي چالش‌انگيز و زيبايي از قدرت نويسندگي خود بر جاي گذاشته‌اند. اين مقاله به بررسي مقايسه‌اي ديباچۀ چهار متن كهن فارسي (قابوس‌نامه، كليله و دمنه، مرزبان‌نامه و تاريخ جهانگشاي جويني) مي‌پردازد. منظور از مقايسه در اينجا، فرض و در نظر گرفتن امري به نام هنجار يا نُرم است كه از طريق آن مي‌توان به مصاديق خروج از هنجار در سطح زباني و سطوح مختلف آوايي، واژگاني، نحوي و كل پيكرۀ متني رسيد و آن‌ها را بررسي كرد. به‌اجمال مي‌توان گفت كه در بررسي سطح آوايي، جنبه‌هاي موسيقايي عموماً در متون نثر فني بيشتر و پررنگ‌تر از قابوس‌نامه ديده مي‌شود و در سطح واژگان، كلمات عربي و مترادفات با بسامد فراوان در نثر فني زيادتر از قابوس‌نامه به‌كار رفته‌اند و از حيث بلاغي نيز تصويرآفريني‌ها و تمركز بيشتر بر تخييل سخن و نوشته در متون نثر متكلف، بيش از قابوس‌نامه يافت مي‌شود.