تشكيك در منشأ شباهت آثار هنرهاي اسلامي (بر اساس آراء ملاصدرا)

«آثار هنري» در طيف گسترده خود، داراي تنوع و تفاوت بسيار هستند. اما در ميان اين همه تنوع، شباهت‌هايي نيز مي‌توان يافت كه موجب پيوند و وحدت اين آثار متكثر مي‌شود. شباهت آثار تا حدي فراگير است كه مستشرقين محدوده بزرگي از آثار در تاريخ و جغرافيا را با نام «هنر اسلامي» تشخص داده‌اند و آن‌ها را واجد ويژگي مشترك دانسته‌اند. سؤال اينجاست كه شباهت و اشتراك آثار هنرهاي اسلامي در چيست؟ اين پژوهش از منظر جديدي مبتني بر مباني نظري مولد اين آثار، به موضوع پرداخته است كه مي‌تواند در شناخت آثار هنري ابعاد ديگري را مطرح نمايد. لذا با نگاهي عميق‌تر به نظام عالم، و بر اساس نظريه وحدت تشكيكي وجود كه تبيين وحدت در كثرت و كثرت در وحدت است، اين فرضيه مطرح مي‌شود كه امري واحد ميان آثار هنري مشترك است. سپس سؤال دوم پژوهش اين گونه مطرح مي‌شود كه نظريه تشكيك صدرا چگونه وحدت آثار هنري در عين تكثر آن‌ها را توجيه مي‌كند؟ نظريه تشكيك بيان مي‌دارد وجود، حقيقت مشكك ذومراتبي است كه عامل وحدت عالم متكثر است. هر پديده در عالم بنا به ظرفيتي كه دارد بهره‌اي از وجود برده است. با تعميم نظريه تشكيك از عالم به مجموعه آثار هنري، اثبات مي‌شود آنچه منشأ و عامل شباهت و پيوند مجموعه متكثر آثار هنري است يك امر واحد بيش‌تر نيست؛ امري از سنخ وجود، نور و زيبايي. در حقيقت بن‌مايه و آنچه ميان آثار هنري و بالاخص آثار هنرهاي اسلامي مشترك است محتواي معنايي آن است كه انعكاس و بيان حقايق اعلي است. اما آثار هنري در بيان حقيقت نسبت به هم قدرت و قابليت كم‌تر و بيش‌تر دارند كه ناشي از درجات متفاوت ظرفيت وجودي هر اثر هنري است. در نهايت مي‌توان گفت منشأ شباهت آثار هنري تجلي امري واحد در مراتب متعدد است.