استجابت دعا و تغيير اراده الهي؛ پاسخي بر مبناي اخلاق ديني فضيلت‌گرا

در خصوص استجابت دعا يك تصور عرفي وجود دارد و آن اينكه خداوند از دعاي بندگان متأثر مي‌شود و با تغيير ارادۀ خود در عالم تصرف كرده و دعا را اجابت مي‌كند. آيا به‌واقع، دعاي ما موجب تغيير در ارادۀ الهي مي‌شود؟ در اين مقاله، ضمن تبيين پنج پاسخ ممكن به اين مسئله در انديشۀ اسلامي ـ شيعي، تلاش شده تا تبيين موجه‌تري از پاسخ اين مسئله در ساختار اخلاق فضيلت جست‌وجو شود. پاسخ نخست متعلق به ابن‌سيناست كه دعا را از مقدرات الهي مي‌داند؛ پاسخ دوم را صدرالمتألهين بيان كرده كه تأثيرپذيري را به واسطه‌هاي فيض الهي نسبت داده است. پاسخ سوم را مي‌توان در قالب تفكيك صفات ذات از صفات فعل جست‌وجو كرد. پاسخ چهارم را كساني دنبال مي‌كنند كه فرايند استجابت دعا را سرّ قدر مي‌دانند. پاسخ پنجم از سوي عرفا، استجابت را به تجلي الهي گره زده است. اما پاسخ مدنظر مطابق تقرير ديني از اخلاق فضيلت، اين است كه در فرايند استجابت، تغير و انفعال در مدعو رخ نمي‌دهد، بلكه در داعي محقق مي‌شود. ذات و ارادۀ مدعو ثابت است و فيضيان وجوديِ خداوند همواره جاري است. ازاين‌رو به هر اندازه كه داعي مهذب‌تر شود، سنخيت وجودي بيشتري با مدعو مي‌يابد و ارادۀ او همراستا با خدا خواهد شد، قدرت او بر تصرف در تكوين بيشتر مي‌شود و طلب او به اجابت نزديك‌تر خواهد شد. هر اندازه انسان از معرفت و حكمت حقيقي و از نفسي پالوده و مهذب برخوردار شده باشد، به همان اندازه سخنش در ملكوت شنيده خواهد شد و دعا و طلب مبتني بر اراده و خواستۀ اصيل او محقق خواهد شد.