علم انسان به خدا در تفكر فارابي

مسئله «علم انسان به خدا» با وجود اينكه در طول تاريخ ديرپاي فلسفه و الهيات، سابقه‌اي كهن دارد، اما همچنان ذهن متفكران ديني به‌ويژه فلاسفه دين و حتي برخي از معرفت‌شناسان معاصر را به خود مشغول داشته است. در اين ميان، فارابي معتقد است كه قواي اداركي بشر در شناخت اشيا و به‌ويژه خدا با محدوديت‌ها و موانع مهمي مواجه است و ايجاد صورت معقول (مفهوم) خدا در ذهن يا عقل انسان مشكلاتي جدي به همراه دارد. همچنين نام‌ها و اوصافي كه خدا با آنها ناميده مي‌شود، به‌نحوي معنادار هستند و سخن‌گفتن از خدا به‌‌گونه‌اي كه هم معتبر (صادق و موجّه) باشد و هم به مشكلات كلامي نينجامد (تنزيه خدا از مخلوقات حفظ شود و تشبيه او به مخلوقات منتفي گردد)، نهايتاً با زبان اشتراك معنوي امكان‌پذير است. فارابي در كنار بيان فلسفي علم انسان به خدا، مي‌كوشد تبيين عرفاني از آن نيز ارائه دهد و اگر فصوص الحكم را از آنِ وي بدانيم، او بحث مشبعي را به روش عرفا در باب موانع و محدوديت‌هاي شناخت عقليِ انسان از خدا و لزوم شناخت شهوديِ انسان از او مطرح كرده است. نوشتار حاضر، ضمن تبيين مباحث فوق، به بررسي و نقد ديدگاه‌هاي فارابي در اين باره و نظرات برخي محققان مي‌پردازد كه تا حدي متعرض اين مسئله شده‌اند.