بازتوليد گفتمان‌ نهادها و گروه‌هاي اجتماعي شيراز قرن هشتم در ديوان حافظ شيرازي

ديوان حافظ شيرازي به عنوان متني ادبي، واجد موقعيّتي تاريخي، و محصول تعامل خالق اثر با مجموعه‌اي بسيط و گسترده از سنّت‌ها، گفتمان‌ها و جريان‌هاي اجتماعي و تاريخي سده‌ي هشتم هجري است. نسبت ديوان حافظ با گروه‌ها و عناصر اجتماعي، چگونگي بازتوليد آن، نيز ميزان تقويت، به حاشيه‌راني و مطرود نمودن اين گروه‌ها در فرآيند توليد اثر ادبي، موضوع شايسته‌ي درنگي است كه روشن نمودن ابعاد آن، پژوهشي مستقل را طلب مي‌نمايد. از اين رو اين جستار، با روشي توصيفي ـ تحليلي و استعانت ممكن از مباحث رويكرد تاريخ‌گرايي نوين، درصدد پاسخ به اين سؤالات است كه چه گفتمان‌هايي از نهادها و گروه‌هاي اجتماعي شيراز قرن هشتم، در شعر حافظ بازتوليد شده‌اند؟ نحوه‌ي كنشمندي حافظ و عوامل تقويت و به حاشيه‌راني اين گفتمان‌ها در متن و فرايند خلق اين اثر ادبي چه بوده است؟ يافته‌ها نشان مي‌دهند كه ديوان حافظ، با شبكه‌اي پيچيده و شناور از نمادها، دال‌ها و مدلول‌هاي منفي و مثبت، عرصه‌اي براي به حاشيه‌راني و تقابل با گفتمان نهادها و گروه‌هاي اجتماعي و رسمي وابسته به قدرت، از قبيل: قاضيان، واعظان، صوفيان، و همچنين بستري براي تقويت‌بخشي به گفتمان قلندران و درويشان در پيوندي نزديك با گفتمان برساخته‌ي رندان، شده است. در اين راستا حافظ، در مقام منتقدي رند و بي‌پروا، با وقوف بر ابعاد گفتماني و آسيب‌شناختي اجتماعي و تاريخي عصر خود، نظير: ريا، جزمي‌گري، بي‌عملي وخردستيزي، و هجمه عليه‌ي آن در ديوانش، آزادانديشي، عمل‌گرايي و تساهل اجتماعي را، به مثابه‌ي الگو و مدلي مترقي در تعالي اجتماعي و تاريخي، ارائه داده است.