جايگاه هجاي كشيده در وزن شعر فارسي، بررسي تاريخي و تحليلي

Value of overlong syllable in Persian meters, a descriptive and analytic survey

وزن شعر فارسي كمي است و درنتيجه بر تقابل ميان دو امتداد هجايي (كوتاه/بلند) استوار است؛ اما زبان فارسي سه امتداد هجايي دارد. اين امتدادها در دستگاه وزني زبان بايد به دو امتداد تقليل يابد. در اين مقاله كوشيده ايم جايگاه و ارزش امتداد سوم (هجاي كشيده) را در وزن شعر فارسي، از مسير بررسي و نقد آراي عروضيان قديم و معاصر، تعيين كنيم. عروضيان قديم انواع هجاي كشيده را در ميان شعر، متكلفانه و با قايل شدن به اندكي تسامح در رعايت وزن، معادل با توالي يك كميت بلند و يك كوتاه توصيف كرده اند و در پايان شعر، صامت(هاي) پاياني آن را به عنوان يك حرف ساكن پذيرفته اند. معاصران نيز با وجود تنوع در نحوه تبيين مساله، از انكار وجود هجاي كشيده در زبان يا حذف آن از توصيف وزن تا پذيرش آن به عنوان اختيار و گاه با ترديد و تناقض و خطا در تبيين آن، با اجماعي نسبي، در تقطيع شعر هر سه ساخت هجاي كشيده را در ميان شعر معادل توالي يك كميت بلند و يك كوتاه گرفته اند؛ زيرا واقعيت شعر فارسي تنها همين را تاييد مي كند؛ اما ارزش آن در پايان وزن، محل اختلاف است. اگر اختيار شعري را «آزادي شاعر براي انتخاب امتدادهاي زبان در كار منطبق كردن آنها با كميتهاي وزن» تعريف كنيم، استفاده از هجاي كشيده، چه در ميان و چه در پايان شعر، نوعي اختيار است؛ زيرا شاعر آزاد است در ميان شعر به جاي توالي يك بلند و يك كوتاه، و در پايان به جاي هجاي بلند، هجاي كشيده بياورد.

In Persian language, there are poems which are merely made of long syllable. These poems are of two types: 1- A verse or line which its scansion meter turned to be a string of long syllables because of its Taskin license; whereas its standard meter should be found out through studying other sections of the poem. These scansion meters are free variant of the other meters. Syllabification in these poems is done based on standard meter. If two different verses of this type, each of them being free variant of another meter, have an equal length, so phonetic characteristic, which distinguishes the meter of these two verses, is foot stress. This stress is placed in the latest, long, non-final syllable of foot; and its nature is non-linguistic. 2- Poems which are originally made of only long syllable. The meter of such poems cannot be considered as free variant of another meter; their being rhythmic is resulted from their syllabification based on the length and boundary of words in such a way that the boundary of foot is usually coincident with the boundary of the word; and by an alteration in the length and syllabification of the words, their meter will also change. Phonetic characteristic, which makes it possible for foots to be identified, is the stress on the first syllable of each foot. Stress unifies some syllables together and differentiates them from other syllables as well as converting them to one foot; and meter is determined according to the number of syllables of foot.