خالصه‌سازي در مازندران دوره قاجار

اراضي خالصه يك شكل از انواع تاريخي زمين‌داري دولتي در ايران است. اين نوع زمين‌داري در ولايت مازندران، بنا به موقعيت طبيعي منحصر به فرد آن، مورد توجه حكومت قاجار بود. دولت بر اساس سياست‌هاي مالي و اداري روال‌هاي مختلفي در امور خالصه‌ها (افزايش و كاهش) در پيش مي‌گرفت و اين امر تأثير عميقي بر مناسبات ملك‌داري در آن ولايت داشت. در اين پژوهش وضعيت خالصه‌ها در مازندران دوره قاجار، از نظر سياست ‌دولت و پيامدهاي حقوقي، اقتصادي و اجتماعي آن بررسي مي‌شود. سؤال پژوهش اين است: سياست دولت در امور خالصه در مازندران چگونه بود؟ چرا عملكرد دولت در اين زمينه با تغييرات متناوب توأم بود؟ پيامدهاي اجتماعي و اقتصادي اين تجربه چه بود؟ بررسي و تحليل داده‌هاي مربوط نشان مي‌دهد وضعيت خالصه‌ها در مازندران تابع شرايط كلي مملكت، دچار دگرگوني‌هايي بود. در نيمه اول حكومت قاجار سياست افزايش مساحت (به روش‌هاي گوناگون) و تنوع خالصه (معمولي، تيولي،ابتياعي، ضبطي و دادوستدي) در پيش گرفته شد، سپس به دلايل متعدد (ساختاري: بحران مالي دولت، رفتاري: روش‌هاي خالصه‌داري در ولايت، كاهش نظارت دولت و موارد نظير آن) در ادوار مياني و پاياني دوره روند كاهش خالصه‌ها به طرق مختلف (فروش، غصب و. . . ) شتاب گرفت.  در اين تحقيق با روش تاريخي، مجموعه داده‌هاي مورد نياز از منابع و مآخذ مربوط (منابع دست اول و دوم تاريخي و اسناد آرشيوي) شناسايي و جمع‌آوري شد. سپس به شيوه كيفي، موضوع مورد نظر در زمينه تاريخي تحليل گرديد تا االگوهاي حاكم بر روند دگرگوني خالصه‌ها استخراج گرديد. دستاورد پژوهش حاضر الگويي براي مطالعات تاريخ زمين‌داري در ايران پيش مي‌نهد و افزون بر آن مي‌تواند زمينه‌هاي جديد مطالعات در اين موضوع را نيز معرفي ‌نمايد.