خاك و بارورسازي آن در فلاحت دورۀ اسلامي

بررسي ميراث فلاحتي دورۀ اسلامي با تمركز بر دو موضوع خاك و شيوه‌هاي بارورسازي آن و رديابي و مقايسۀ آن با ريشه‌هاي كلاسيك يوناني و رومي، نمودار تلاش دانشوران و علماي كشاورزي اسلامي براي تكميل و تنوع‌بخشي در حوزۀ «علوم خاك» است. چه در كنار تكرار بخش بزرگي از آثار متقدمان، نگاشته‌هاي فلاحتي دورۀ اسلامي در اين سرفصل‌ها، حاوي داده‌هايي جديد مركب از توضيحات استقرائي و نظري، به همراه تجارب زراعي و مشاهدات شخصي است. چندان كه اين بخش را مي‌توان يكي از مهم‌ترين محورهاي نوآوري‌ متون فلاحتي دورۀ اسلامي قلمداد كرد. از آن ميان رساله‌هاي تدوين شده در اندلس و به‌طور مشخص آثار ابن بصال و ابن عوام زمينه‌ساز تعريف معيارهاي جديدي براي تشخيص كيفيت و مرغوبيت خاك و معرفي دسته‌بندي‌هاي جديدي از آن گرديد. به طوري كه دسته‌بندي ده‌گانۀ مرسوم در متون رومي براي انواع خاك‌ها، به دست‌كم 25 نوع ارتقاء يافت. در گام بعدي اين معيارها در ايران و در فلاحت‌نامه‌هاي فارسي با رويكردي كاملاً بديع و اجتهادي و ناظر به كاربرد عملي آن‌ها تدوين و ارائه شد. با اين حال اين تلقي‌هاي متفاوت ابتر بود و در قلمرو جهان اسلام و حتي در غرب لاتين پي‌گيري نشد و حتي براي پژوهشگران امروزي تاريخ علم دورۀ اسلامي نيز ناشناخته باقي مانده است. بررسي تطور متون فلاحتي با تمركز بر اين موضوع جزئي و رديابي دلايل احتمالي تغييرات آن هدف اين مقاله است.