از نظريه خلق و كسب ابوالحسن اشعري تا طرد و قبول ابليس از ديدگاه سنايي

From the Theory of Creation and Acquisition by Abolhasan Ash'ary to Rejection and Acceptance of Satan in Sanai’s View

سنايي دربارة سجدة ابليس به انسان و عصيان او، نگاه متناقضِ جانبدارانه و سرزنش آميزي دارد. جمع بندي و تحليل اين ديدگاه نشان ميدهد او از ديدگاه كلاميِ ابوالحسن اشعري (متكلّم مشهور، متوفي 330 ق.) دربارة خلق و كسب اعمال بندگان، به اين موضوع نگريسته است؛ هر دو سيماي مقبول و مطرود ابليس در آثار اين شاعر بزرگ، با استناد به همين نظريه درك و توجيه مي شود. پشتوانۀ فكري و نظريِ نگاه جانبدارانۀ سنايي، بر اعتقاد به تعميم مشيّت و ارادة الهي بر همۀ حوادث عالم ازجمله اعمال و اميال بندگان و الزمۀ اين اعتقاد، يعني مقدور و مخلوق بودن اعمال متّكي است. ديدگاه سرزنش آميز او را نيز با استناد به مقولۀ »كسب« در اين نظريه ميتوان توجيه كرد؛ در نظريۀ كسب، بندگان به عنوان كاسب اعمال، مختار و مسئول هستند و بنابراين شايستۀ مدح و ذمّاند. اين پژوهش با روش توصيف و تجزيه و تحليل داده هاي برگرفته از دو اثر اصلي سنايي، يعني ديوان و حديقه حاصل آمده است؛ براساس نتايج آن، اين تناقض در موضع سنايي و شمار بسياري از صوفيان بزرگ كه سنايي متأثر از آنان يا تأثيرگذار بر آنان بوده است، از تفكرات جبرگرايي ـ به ويژه طرز نگاه ابوالحسن اشعري به مسئلۀ خلق و كسب اعمال ـ ريشه گرفته است. در عين حال، سنايي با محدودكردن جولان عقل در ميدان عقيدة ابوالحسن اشعري دربارة جايگاه آن، نيز با نگاه به اين تعارض از زاويۀ شهود وحدت در اجزاي هستي و رضا به قضا، ظاهراً به حل اين تعارض توفيق يافته است.

Analyzing Sanai's thoughts about the biased contradictory and reprehensible view of Satan and his disobedience to prostrate demonstrated that Sanai has viewed this issue from the perspective of Abolhasan Ash'ari’s theological theory (the famous theologian died in 330 AH) about the creation and acquisition of servants’ deeds. Both the accepted and rejected aspects of Satan in the works of this great poet can be understood and justified by quoting this theory. The intellectual and theoretical support of Sanai’s biased view relies on the belief in the generalization of divine providence and will to all events in the world, including the actions and desires of the servants and the necessity of this belief, that is, the possibility and creation of deeds. In this theory, his reprehensible view can be also justified by referring to the subject of acquisition which considers servants as the autonomous and responsible acquisitors of deeds who deserve praise. The present descriptive-analytical study aims at investigating the contradictory view in two main works of Sanai, namely Divan and Hadiqah. According to the results of the present study, this contradiction in Sanai’s view originates from the roots of deterministic thoughts especially from the viewpoint of Abolhasan Ash'ari regarding the topic of creation and acquisition of deeds. Meanwhile, Sanai has limited freedom of reasoning of Abolhasan Ash'ari's view and apparently has succeeded to resolve this contradiction utilizing the theory of intuition of unity in the components of existence and submission.